WSP J POLN25465

Stereotypy jako składniki językowego obrazu świata 383

Obrazy niektórych elementów Kosmosu

Kosmos w świetle języka, zwłaszcza potocznego, jest ujmowany z pozycji człowieka „prostego” i jego doświadczeń, jest Kosmosem przedkopernikań-skim.

Słońce, o którymi po staremu mówimy, żc wschodzi i zachodzi, jest przede wszystkim ‘jasne' (fraz. jasne jak słońce, jaśnieć jak słońce), daje życie i szczęście (przysł. Będzie i przed naszymi wrotami słońce, być komuś słońcem), jako centrum świata może stać się jego symbolem (przysł. Nic nowego pod słońcem), jest też znakiem pełni (fraz. słońce wolności, słońce prawdy); z jego zachowań i stanu przepowiada się pogodę (przysł. Kiedy słońce zbyt dopieka, to już burza niedaleka).

Księżyc jest -wciąż postrzegany jako ‘odległy od ziemi' (fraz. jakby spadł z księżyca, księżycowy facet ‘o kimś roztargnionym'), ‘niedostępny" (prz>^Tsł. Ma majątek, ale na księżycu), ‘pusty i zimny’ (fraz. krajobraz księżycowy, poświata księżyca-, przysł. Księżyc świeci, a nie grzeje), a równocześnie jego cykliczna zmienność pozwala mierzyć czas (nazwy miesiąc i księżyc oznaczają w różnych odmianach polszczyzny zarówno ‘satelitę Ziemi', jak ‘3C-dnio-wy okres; fazy księżyca otrzymują osobne nazwy: nów i pełnia). Etymologicznie księżyc znaczył tyle co ‘syn księcia’ i oznaczał nów, konotował więc cechę ‘młodości^- (znane wyrażenie młody księżyc) i ‘nowości’.

Gwiazda w potocznym obraz.ie świata przede wszystkim ‘błyszczy’, stąd metaforyczne użycia: oczy jak gwiazdy, gwiazda filmu, telewizji, piosenki. Jest, jak księżyc i słońce, 'odległa' (przysł. Chcieć gwiazdki z nieba). Stereotypową cechą gwiazd jest ‘niepoliczalność’ (fraz. liczyć gwiazdy na niebie ‘myśleć o rzeczach nierealnych’). Na gruncie wiedzy potocznej łączy się z gwiazdami losy ludzi (przysł. Gwiazda z nieba, dusza do nieba-, fraz. urodzić się pod szczęśliwą gwiazdą: czytać w gwiazdach ‘wróżyć na podstawie układu gwiazd’).

Ziemia jest ‘święta’ (fraz. niewart, że go święta ziemia nosi) i ‘wieczna (przysł. Nas nie stanie, święta ziemia zostanie). Przypisuje się jej cechy istoty żywej (fraz. ziemia rodzi), matki (fraz. matka ziemia). Mimo zerwania w naszym języku związku etymologicznego nazw człowieka i ziemi (związek ten zachowuje łac. nazwa homo), ziemia pozostaje wciąż podstawowym tłem ludzkiej działalności zarówno w sensie bytowym, jak moralnym (fraz. chodzić po ziemi, stąpać twarda po ziemi, trzymać się ziemi ‘być realistą’: być zawieszonym między niebem a ziemią ‘czuć się obcym w jakimś środowisku', przysł. Niech mnie ziemia pochłonie - pogłos dawnej przysięgi na ziemię, pre-suponującej jej moralną wrażliwość).

Ogień - ‘gorący^- i ‘jasny’ - zachowuje ślady starej animizacji (fraz. bać się czegoś jak ognia), jest ‘niebezpieczny’ (por. igrać z ogniem ‘zachowywać się prowokująco’). Cecha podstawowa ‘gorący’ i oparta na niej cecha spraw-