WSP J POLN25469

Stereotypy jako składniki językowego obrazu świata

387

mitologicznego - którego ślady zachowuje język do dziś - dąb był symbolem 'męskości' i ‘płodności’ (stąd nazwa jego owocu - żołąclż - znaczy też ‘część członka męskiego', a jego przeciwieństwem była lipa, drzewo kobiety (stąd łączenie kultu Matki Boskiej z lipą jako miejscem hieroianii, por. Święta Lipka).

Z nazw drzew wyraziste składniki stereotypowe w swoich znaczeniach mają: brzoza, która konotuje ‘biel’ i ‘smutek', o s i k a 'strach' (fraz. drzeć jak osika), wierzba płacząca ‘smutek', choina ‘sztywność (od rdzenia choj- urobiono nazwę członka męskiego), leszczyna ‘smukłośc , topola - ‘smukłośc* i in.

Z drzew owocowych najbogatszą konotację ma jabłoń uważana za drzewo biblijne, symbol raju, i jej owoc -jabłko - symbol wiedzy i wtajemniczenia. Przenośne użycia jabłka konotują 'krągłość' (pot. jabłko ‘rzepka kolanowa’) i ‘rumianość’ (fraz. buzia jak jabłuszko ‘okrągła i rumiana’).

Stereotypy kwiatów są mniej rozwinięte, choć eksponuje się na przykład ich kolor (utarte metaforą^-: zaczerwienił się jak piwonia, fiołkowe oczy, makowy kolor, różany świt). W języku potocznym i w poezji jako królowa kwiatów występuje róża, jej kolor, kształt, zapach stosuje się do charakterystyki zjawisk szczególnie pięknych (por. policzki jak róże, róże ust. spłonąć różą ‘zarumienić się gwałtownie*; różany blask-, wyglądać jak róża ‘pięknie’; róża pustyni ‘cenny minerał przypominający kształtem różę : fraz. stąpać po różach ‘mieć łatwe, szczęśliwe życie’). Ruta tradycyjnie była kojarzona ze stanem panieńskim, czego ślad pozostał we frazeologizmie siać rutkę ‘czekać na męża, będąc panną’.

Stereotypy niektórych narodowości

Jest to grupa stereotypów językowych o szczególnym znaczeniu. Była ona i jest przedmiotem wielu specjalnych badań. To, jak są postrzegani członkowie różnych grup etnicznych, jest zdeterminowane ogólnokulturową opozycją „swój-obcy”, a także związane z aktualnymi stosunkami i konfliktami między tymi grupami. Konflikt)^- sprzyjają powstawaniu stereotypów, zwłaszcza złośliwych, a równocześnie posługiwanie się negatywnymi stereotypami narodowościowymi utrwala i podsyca konflikty. Ważne metodologicznie jest rozróżnienie auto- i heterostereotypów, tzn. wyobrażeń o sobie i o innych.

Wśród funkcjonujących w Polsce stereotypów narodowości wypada odróżnić przede wszystkim grupę stereotypów starych, silnie zleksykalizowa-nych - np. C z e r k i e s, K o z a k, C y g a n, M o n g o ł, A r a b, G r e k, T u -rek, Tatar, które to nazwy narodowości motywowały powstanie wyrażeń pospolitych: po czerkiesku ‘nieporządnie’, kozak ‘chwat’, skozaczyć się