WSP J POLN25453

STEREOTYPY JĘZYKOWE

JERZY BARTMIŃSKI, JOLANTA PANASIUK

Z historii terminu i pojęcia. - Stereotyp a nazwa. - Stereotyp a znaczenie słowa. - Forma podstawowa stereotypu. - Składniki poznawcze i emocjonalne. - Odmiany stereotypów. -Wykładniki językowe stereotypizacji. - Stereotypy jako składniki językowego obrazu świata. - Podsumowanie. - Bibliografia

Rolę potocznych wyobrażeń w porozumiewaniu się językowym pokazał Ignacy Krasicki w swoim Wstępie do bajek - na długo przed sformułowaniem słynnej teorii stereotypów przez amerykańskiego publicystę i polityka Waltera Lippmanna, autora książki Public Opinion (1922). Oświeceniowy mistrz satyr}' „między bajki włożył” opowiadania o „młodym, który życie wstrzemięźliwie pędził”, starym, który „nie łajał, nie zrzędził”, bogaczu, „który zbiorów potrzebnym udzielał”, o szewcu, „który nie pił” itd. Tylko w jakimś nierzeczywistym, bajkowym świecie wymienione kategorie ludzi wolne są od swoich charakterystycznych cech i przywar. W rzeczywistości

-    o czym zakłada autor, wszyscy doskonale wiedzą - jest inaczej. Star}- to nie tylko, jak by wynikało z definicji słownikowej, ‘osoba stara’, bogacz -nie tylko ‘bogaty człowiek’, szewc - nie tylko ‘rzemieślnik wyrabiający obuwie i naprawiający je’, lecz także dodatkowo w obiegowym rozumieniu

-    odpowiednio - ‘ktoś doświadczony’ (por. wyrażenie frazeologiczne stary wróbel) i ‘zgrzybiał}'’ (por. uwiąd starczy); ‘ktoś skąpy’ (por. przysłowie Bogacz rzadko na nędzę czuły); ‘skłonny do kieliszka’ (por. wyrażenie pijany jak szewc) i ‘porywczy’ {szewska pasja, kląć jak szewc). Żartobliwy' dialog, proponowany czytelnikowi przez poetę, wykorzystuje różnicę między znaczeniem wąskim, słownikowym, a szerszym, utrwalonym w potocznym użyciu, stereotypowym. Podane przykładowo frazeologizmy i przysłowia potwierdzają utrwalenie pewnych cech w potocznych charakterystykach odnośnych obiektów i włączenie tych cech do językowego obrazu tych obiektów', do konotacji nazywających je słów. Przeważnie nie są to cechy istotne, tzw. esencjalne (te przysługują wszystkim obiektom klasy), lecz tylko