WSP J POLN25466

384 Jmy B.trt"itriski. Jolanto Panasiuk, Stereotypy językowe

cza ‘palący, piekący’ stają się podstawą metafor określających uczucia namiętne: ogień gniewu, nienawiści, żądzy, ognisty kawaler, ogniste spojrzenie, ogniście kochać itp. Stereotypowe cechy ognia to także ‘prędkość i ‘czerwień’ (fraz. prędki jak ogień, czerwony jak ogień).

Woda definiowana w słowniku jako ‘płyn bezbarwny bez zapachu i smaku, niezbędny do życia' (przysł. Bez wody nie ma wygody, Chleb i woda - nie ma głoda) jest stereotypowo przeciwstawiana ogniowi na zasadzie wykluczających się działań. Cecha ‘beztreściowości’ i ‘bezbarwności’ jest utrwalona w przymiotniku wodnisty (fraz. wodniste oczy ‘bez wyrazu’), w czasowniku, rozwodnić ‘uczynić wodnistym’ (np. rozwodnić przemówienie) oraz w metaforycznym użyciu słowa woda dla nazwania pustosłowia (fraz. lać wodę ‘mówić dużo nie na temat, świadomie unikając istoty rzecz}'’). Cecha ‘bezkształtności’ utrwalona w żartobliwym wyrażeniu łap się wody, ‘łatwość rozlewania się’ - we frazeologizmie coś idzie jak woda.

Powietrze ma utrwaloną stereotypowo cechę ‘niezbędności do życia człowieka’ (fraz. coś jest dla kogoś jak powietrze ‘jest nieodzowne, konieczne'), ‘niewidocznośc (fraz. traktować kogoś jak powietrze ‘udawać, że się nie widzi’) oraz ‘wszechobecnośc {,,cośⁿ wisi w powietrzu ‘czuje się, że coś się zbliża z nieokreślonej strony'). Wymienione składniki współwystępują w znaczeniu frazeologizmu „co/” zawisło w powietrzu ‘nie zostało należycie udokumentowane’. Etymologia słowa wskazuje na związek z wiatrem, wianiem, a więc ruch substancji postrzegany był wcześniej niż ona jako taka.

Wybrane obrazy zwierząt, ptaków i roślin

Stereotypy zwierząt i roślin należą do najstarszych i mają szczególne znaczenie kulturowe. Wiąże się to z wielowiekową tradycją mówienia o sprawach ludzkich pod maską postaci zwierzęcych (np. w bajkach, satyrach - por. cykl telewizyjny „Polskie zoo” Marcina Wolskiego - w wykładniach astrologicznych znaków zodiaku), a także kwiatów, ziół, drzew. W tym miejscu możemy to wielkie bogactwo jedynie zasygnalizować na wybranych przykładach.

Koń jest postrzegany jako zwierzę ‘silne’ i ‘zdrowe’ (fraz. silny jak koń, zdrowy jak koń, ‘duże’ (fraz. zjeść konia z kopytami ‘zjeść bardzo dużo', końska dawka ‘duża’). Przysłowie Przesiadł się z konia na osła presuponuje ‘mądrość’ konia w opozycji do ‘głupoty’ osła (potocznie osioł ‘człowiek głupi’). Wyróżniającą cechą konia jest m.m. jego głos nazywany rżeniem (metaforycznie rżeć znaczy też ‘śmiać się głośno, hałaśliwie’).

Wół jest przeciwstawiany „mądremu” i „żywiołowemu” koniowi jako zwierzę ‘tępe’ i ‘cierpliwe’ (przysł. Patrzeć jak wół na malowane wrota), choć ma z koniem wiele cech wspólnych: postrzegany jest jako ‘duży’ i ‘pracowity’