fiery x3e411

Jerzy Bartmiński, Jolanta Panasiuk, Stereotypy językowe

384

cza ‘palący, piekący’ stają się podstawą metafor określających uczucia namiętne: ogień gniewu, nienawiści, żądzy, ognisty kawaler, ogniste spojrzenie, ogniście kochać itp. Stereotypowe cechy ognia to także ‘prędkość i ‘czerwień ({raz. prędki jak ogień, czerwony jak ogieri).

Woda definiowana w słowniku jako ‘płyn bezbarwny bez zapachu i smaku, niezbędny do życia’ (przysł. Bez wody nie ma wygody, Chleb i woda - nie ma głoda) jest stereotypowo przeciwstawiana ogniowi na zasadzie wykluczających się działań. Cecha ‘beztreściowości’ i ‘bezbarwności’ jest utrwalona w przymiotniku wodnisty (fraz. wodniste oczy ‘bez wyrazu’), w czasowniku, rozwodnić ‘uczynić wodnistym’ (np. rozwodnić przemówienie) oraz w metaforycznym użyciu słowa woda dla nazwania pustosłowia (fraz. lać wodę ‘mówić dużo nie na temat, świadomie unikając istoty rzeczy’). Cecha ‘bezkształtności’ utrwalona w żartobliwym wyrażeniu łap się wody, ‘łatwość rozlewania się’ - we frazeologizmie coś idzie jak woda.

Powietrze ma utrwaloną stereotypowo cechę ‘niezbędności do życia człowieka’ (fraz. coś jest dla kogoś jak powietrze ‘jest nieodzowne, konieczne’), ‘niewidocznośc (fraz. traktować kogoś jak powietrze ‘udawać, że się nie widzi’) oraz ‘wszechobecnośc (,,coś” wisi w powietrzu ‘czuje się, że coś się zbliża z nieokreślonej strony’). Wymienione składniki współwystępują w znaczeniu frazeologizmu „coś” zawisło w powietrzu ‘nie zostało należycie udokumentowane’. Etymologia słowa wskazuje na związek z wiatrem, wianiem, a więc ruch substancji postrzegany był wcześniej niż ona jako taka.

Wybrane obrazy zwierząt, ptaków i roślin

Stereotypy zwierząt i roślin należą do najstarszych i mają szczególne znaczenie kulturowe. Wiąże się to z wielowiekową tradycją mówienia o sprawach ludzkich pod maską postaci zwierzęcych (np. w bajkach, satyrach - por. cykl telewizyjny „Polskie zoo” Marcina Wolskiego - w wykładniach astrologicznych znaków zodiaku), a także kwiatów, ziół, drzew. W tym miejscu możemy to wielkie bogactwo jedynie zasygnalizować na wybranych przykładach.

Koń jest postrzegany jako zwierzę ‘silne’ i ‘zdrowe’ (fraz. silny jak koń, zdrowy jak koń, ‘duże’ (fraz. zjeść konia z kopytami ‘zjeść bardzo dużo’, końska dawka ‘duża’). Przysłowie Przesiadł się z konia na osła presuponuje ‘mądrość’ konia w opozycji do ‘głupoty’ osła (potocznie osioł ‘człowiek głupi’). Wyróżniającą cechą konia jest m.in. jego głos nazywany rżeniem (metaforycznie rżeć znaczy też ‘śmiać się głośno, hałaśliwie’).

Wół jest przeciwstawiany „mądremu” i „żywiołowemu” koniowi jako zwierzę ‘tępe’ i ‘cierpliwe’ (przysł. Patrzeć jak wół na malowane wrota), choć ma z koniem wiele cech wspólnych: postrzegany jest jako ‘duży’ i ‘pracowity’ (fraz. harować, orać jak wół ‘bardzo ciężko pracować’, litery jak woły ‘bardzo duże’, wół roboczy ‘człowiek, którego praca jest wyzyskiwana, człowiek pracowity, ale mało lotny’).

Świnia jest przede wszystkim ‘brudna’ (por. naświnić ‘nabrudzie’), przenośnie orzeka się tak o ludziach również w sensie etycznym: po świńsku postąpić/zachować się ‘nieprzyzwoicie, nie po koleżeńsku, nieetycznie’, robić świństwa ‘popełniać czyny nieetyczne, łajdactwa, malwersacje itp.’, pleść świństwa ‘mówić nieprzyzwoitości’. Język utrwala też jako charakterystyczne pewne szczegóły wyglądu tego zwierzęcia: świński blondyn ‘o bardzo jasnych, prawie białych rzęsach i brwiach’, świńskie oczka ‘małe’.

Pies i kot w językowym obrazie świata są kontrastowane (fraz. żyć jak pies z kotem ‘w niezgodzie’). Pies ma tylko nieliczne cechy pozytywne -głównie ‘wierność’ (fraz. wierny jak pies) - tradycja przekazała w języku jego obraz zdecydowanie negatywny (fraz. zejść na psy, derywat zepsieć ‘podupaść’ , szczekać jak pies ‘kłamać’, na psa urok - formuła odczyniająca uroki; pies z tobą tańcował - formuła ubliżająca; pieski świat, pieska pogoda - ‘zły, zła’, co potwierdza frazeologizm zły jak pies). Nazwanie człowieka psem jest obraźliwe, podczas gdy kotem - nie.

Kot jest ‘zwinny’ (fraz. kocia zwinność, przysł. Kot zawsze pada na cztery łapy) i ‘mały’ (fraz. tyle co kot napłakał ‘mało’), ‘puszysty’ (fraz. kotki wierzbowe), przypisuje mu się ‘przebiegłość’ (fraz. fałszywy jak kot). Zdrobnienia od wyrazu kot (kotek w zwrocie do człowieka kotku, kociak ‘młoda, ładna dziewczyna’) dziedziczą pozytywne konotacje nazw młodych zwierząt.

Konotacje żeńskich odpowiedników omówionych nazw zwierząt wykazują znaczną swoistość: kobyła jest głównie ‘wielka’ i ‘ciężka’ (cecha zdrowia nie pojawia się); krowa - ‘niezgrabna’; s u k a ‘popędliwa’ itd.

Ze zwierząt dzikich 1 e w utrwalił się w języku jako symbol ‘odwagi’, ‘siły’ (fraz. walczyć jak lew), ‘królewskości’, ‘drapieżności’ (fraz. włazić lwu w paszczę ‘narażać się na największe niebezpieczeństwo’).

Wilk jest uosobieniem ‘drapieżności’ (przysł. Człowiek człowiekowi wilkiem-, fraz. wilczy głód ‘silny, chorobliwy’) i ‘dzikości’ (fraz. patrzeć wilkiem ‘patrzeć wrogo, nieufnie’; wilcze prawo ‘bezprawie’), jest ‘niebezpieczny dla człowieka’ (fraz. wilcze jagody ‘gatunek silnie trujących jagód’); małpa -‘bezmyślnego naśladownictwa’ (stąd czasownik małpować i wyrażenie małpie miny)-, zając - ‘strachliwości’ (fraz. zajęcze serce, siedzieć jak zając pod miedzą).

Jak lwu w świecie zwierząt, tak w świecie ptaków pozycję królewską przypisuje się o r ło w i przenośnie orzeł to ‘ktoś bystry, lotny, zdolny’ (np. jest orłem w rozwiązywaniu krzyżówek, orli wzrok ‘bystry, doskonały’). Drugą stereotypową cechą orła jest ‘odwaga’ (stąd przenośnie: orlęta ‘odważni chłopcy, młodzi żołnierze’) i ‘zdolność do wysokich lotów’ (stąd orlęta to też ‘lotnicy’, szkoła orląt ‘szkoła lotnicza’). Dostrzega się charakterystyczne