fiery x3e410

Jerzy Bartmiński, Jolanta Panasiuk, Stereotypy językowe

382

A.    Sposoby nazywania przedmiotu i ich „wewnętrzna forma”: Niemiec (od niemy), Słowianin (od słowa), szarak o zającu, glina, pałkownik, władza o milicjancie itp.

B.    Uboczne (przenośne) znaczenia wyrazów podawane w słownikach: Cygan ‘człowiek cygańskiej narodowości’, ale też ‘kłamca’, ‘człowiek nieustannie wędrujący’; Kozak ‘członek wspólnoty kozackiej’, ale i ‘śmiałek, chwat’; małpa ‘zwierzę’, ale też ‘człowiek bezmyślnie naśladujący kogoś, złośliwy, aktor’; brat ‘każdy z rodzeństwa wobec pozostałych’, ale też ‘człowiek przyjazny, bliski’ itp.

C.    Znaczenia jakościowe derywatów, np. przymiotników i wyrażeń przysłówkowych, np. małpować ‘naśladować’, braterski ‘przyjazny’, po tatarska ‘dziko’.

D.    Frazeologizmy zarówno z cechą domyślną, np. końska dawka ‘duża dawka’, synowskie uczucia ‘serdeczne’, ministerialny gest ‘pełen powagi’, jak z cechą nazwaną expressis verbis: chłopski upór, niemiecka buta, zdrowy jak koń.

E.    Przysłowia, np. Francuz zmyśli, Niemiec zrobi, Polak głupi wszystko kupi.

F.    Struktura semantyczna zdań złożonych. Szczególną wartość diagnostyczną mają zdania przeciwstawne typu: Adam jest warszawiakiem, ale jest niezaradny (a zatem: warszawiacy są zaradni)-, Magda była dziewczyną biedną, ale uczciwą (a zatem: bieda pociąga za sobą nieuczciwość)-, to pies, ale nie gryzie (a zatem: psy gryzą) itd. oraz zdania oparte na relacji przyczynowo-skutkowej: kocha ją, ponieważ/ bo...

Stereotypy jako składniki językowego obrazu świata

Na językowy, to jest widziany przez pryzmat języka obraz świata składa się zarówno siatka kategorii gramatycznych i semantycznych, z której pomocą użytkownicy języka interpretują rzeczywistość, jak konkretne charakterystyki przedmiotów, w których utrwalone wyobrażenia łączą się z ocenami i wzorami zachowań. Analiza danych językowych pozwala zrekonstruować te wyobrażenia, ustalić, w jaki sposób współczesny Polak interpretuje rzeczywistość, jakie cechy rzeczy i osób zauważa, uwydatnia, stawia przed innymi, jakie miejsce wyznacza człowiekowi. W drugiej części artykułu podamy wybrane przykłady stereotypów, ograniczając się do odnotowania cech najsilniej utrwalonych, mających swoje strukturalno-językowe wykładniki typu A-E. Cechy te tworzą jądro stereotypu, składają się na wyobrażenie najbardziej typowego reprezentanta grupy obiektów (prototypu).

Obrazy niektórych elementów Kosmosu

Kosmos w świetle języka, zwłaszcza potocznego, jest ujmowany z pozycji człowieka „prostego” i jego doświadczeń, jest Kosmosem przedkopernikań-skim.

Słońce, o którym po staremu mówimy, że wschodzi i zachodzi, jest przede wszystkim ‘jasne’ (fraz. jasne jak słońce, jaśnieć jak słońce), daje życie i szczęście (przysł. Będzie i przed naszymi wrotami słońce, być komuś słońcem), jako centrum świata może stać się jego symbolem (przysł. Nic nowego pod słońcem), jest też znakiem pełni (fraz. słońce wolności, słońce prawdy)-, z jego zachowań i stanu przepowiada się pogodę (przysł. Kiedy słońce zbyt dopieka, to już burza niedaleka).

Księżyc jest wciąż postrzegany jako ‘odległy od ziemi’ (fraz. jakby spadł z księżyca, księżycowy facet ‘o kimś roztargnionym’), ‘niedostępny’ (przysł. Ma majątek, ale na księżycu), ‘pusty i zimny’ (fraz. krajobraz księżycowy, poświata księżyca-, przysł. Księżyc świeci, a nie grzeje), a równocześnie jego cykliczna zmienność pozwala mierzyć czas (nazwy miesiąc i księżyc oznaczają w różnych odmianach polszczyzny zarówno ‘satelitę Ziemi’, jak ‘30-dnio-wy okres’; fazy księżyca otrzymują osobne nazwy: nów i pełnia). Etymologicznie księżyc znaczył tyle co ‘syn księcia’ i oznaczał nów, konotował więc cechę ‘młodości’ (znane wyrażenie młody księżyc) i ‘nowości’.

Gwiazda w potocznym obrazie świata przede wszystkim ‘błyszczy’ , stąd metaforyczne użycia: oczy jak gwiazdy, gwiazda filmu, telewizji, piosenki. Jest, jak księżyc i słońce, ‘odległa’ (przysł. Chcieć gwiazdki z nieba). Stereotypową cechą gwiazd jest ‘niepoliczalność’ (fraz. liczyć gwiazdy na niebie ‘myśleć o rzeczach nierealnych’). Na gruncie wiedzy potocznej łączy się z gwiazdami losy ludzi (przysł. Gwiazda z nieba, dusza do nieba-, fraz. urodzić się pod szczęśliwą gwiazdą-, czytać w gwiazdach ‘wróżyć na podstawie układu gwiazd’).

Ziemia jest ‘święta’ (fraz. niewart, że go święta ziemia nosi) i ‘wieczna’ (przysł. Nas nie stanie, święta ziemia zostanie). Przypisuje się jej cechy istoty żywej (fraz. ziemia rodzi), matki (fraz. matka ziemia). Mimo zerwania w pa-szym języku związku etymologicznego nazw człowieka i ziemi (związek ten zachowuje łac. nazwa homo), ziemia pozostaje wciąż podstawowym tłem ludzkiej działalności zarówno w sensie bytowym, jak moralnym (fraz. chodzić po ziemi, stąpać twardo po ziemi, trzymać się ziemi ‘być realistą’; być zawieszonym między niebem a ziemią ‘czuć się obcym w jakimś środowisku’, przysł. Niech mnie ziemia pochłonie - pogłos dawnej przysięgi na ziemię, pre-suponującej jej moralną wrażliwość).

Ogień - ‘gorący’ i ‘jasny’ - zachowuje ślady starej animizacji (fraz. bać się czegoś jak ognia), jest ‘niebezpieczny’ (por. igrać z ogniem ‘zachowywać się prowokująco’). Cecha podstawowa ‘gorący’ i oparta na niej cecha spraw-