fiery x3e415

392

Jerzy Bartmiński, Jolanta Panasiuk, Stereotypy językowe

W językowo-kulturowym obrazie świata matka jest przede wszystkim kochająca, opiekuńcza i wyrozumiała (LAS). Matkować komuś, być komuś matką znaczy ‘opiekować się kimś’. Wyższą rangę funkcji wychowawczej nad rodzicielską w stereotypie matki expressis verbis potwierdza przysłowie Nie ta matka, co porodziła, ale ta, co wychowała.

Ojciec jest stereotypowo ujmowany również przede wszystkim jako opiekuńczy (por. ojcować, być komuś ojcem ‘być czyimś troskliwym opiekunem, wychowawcą’), surowy, lecz sprawiedliwy (wyrażenie karać po ojcowsku respondenci LAS objaśniają ‘karać surowo, lecz sprawiedliwie’), dopiero w dalszej kolejności też kochający i wyrozumiały.

W stereotypie brata jest najsilniej językowo utrwalona cecha przyjaźni, koleżeństwa: braterski, bratni znaczy ‘serdeczny, przyjazny’; po bratersku ‘przyjaźnie, serdecznie’; braterstwo ‘przyjaźń, solidarność, koleżeństwo’ , stąd też drugie poboczne znaczenie słowa brat - ‘człowiek, z którym się jest związanym przyjaźnią’ (por. bracia Polacy; bracie! ‘koleżeński poufały zwrot’). W polszczyźnie ludowej i stylu potocznym brat jest traktowany jako kontynuator tradycji rodzinnej, wyznacza mu się też specjalne funkcje doradcy i obrońcy wobec siostry (zob. Tokarski, 1980).

Stereotyp siostry jest mniej wyrazisty, spośród silniej utrwalonych składników treściowych wskazać można ‘przyjaźń’ (siostrzany to ‘serdeczny, przyjazny’), ‘uczynność, dobroć’ (por. siostra miłosierdzia, siostra ‘pielęgniarka’), ‘bliskość pod jakimś względem’ (środowiskowe użycia wyrażenia siostro w zwrocie koleżeńskim).

Negatywne stereotypy teściowej i macochy mają obieg międzynarodowy. Dominuje w nich ‘obcość’ i ‘wrogość’. Traktować coś po macoszemu to ‘traktować źle, niesprawiedliwie’; być od macochy to ‘być pomijanym’ . Wedle cieszyńskiego przysłowia teściowa jest zimną matką. Anegdoty o nielubianej teściowej {Mężu kochany, mam dla ciebie miłą wiadomość: wkrótce będzie nas troje. - Najmilsza, wspaniale, ale czy jesteś tego pewna? -Tak. Mama depeszuje, że przyjedzie dziś wieczorem!) tworzą bogaty i spójny dział współczesnego folkloru.

Przykładowe wyobrażenia mitologiczne i ideologiczne

Zasygnalizujmy na koniec, że w kategoriach stereotypu, tak jak został on zdefiniowany w tym artykule, można interpretować licznie występujące w języku polskim wyobrażenia, oddawane takimi wyrazami, jak: czarownica, diabeł, krasnoludek, upiór oraz - co jest jednak do pewnego stopnia dyskusyjne -pojęcia oddawane takimi wyrazami, jak: postęp, rewolucja, demokracja itp. Pierwsze z nich mają charakter mitologiczny, drugie ideologiczny.

Podsumowanie

Na przykład diabeł, który etymologicznie według Aleksandra Brucknera znaczy ‘obmówca’ (z łac. diabolus), jest przede wszystkim ‘zły’ (por. po diabelsku ‘ze złością, złośliwie’, diabelski ‘złośliwy, zły’, diabelstwo ‘zło, złość, brzydota’). Jest podstępny i dokuczliwy (pot. diabelstwo ‘o czymś niebezpiecznym, dokuczliwym’). Budzi strach (stąd unikanie jego nazwy i zastępowanie jej eufemizmami: bies, czart, diasek, kusiciel, licho, złe; frazeolo-gizm pal go sześć funkcjonuje zamiast pal go diabli).

Upiór to - według dawnych wierzeń ludowych - ‘trup powstający z trumny, duszący ludzi i wypijający z nich krew’. Takie znaczenie upiora motywuje wyrażenia: wyglądać jak upiór ‘być mizernym, wychudzonym’; czerwony jak upiór ‘bardzo czerwony’; leży też u podstawy derywatów: upiorny ‘budzący zgrozę, przerażenie’; upioryzm ‘odrażająca brzydota’.

Krasnoludek w obiegowym rozumieniu to ‘istota baśniowa, dobry duch sprzyjający ludziom, mieszkający pod ziemią, ubrany w czerwoną czapkę’. W języku potocznym wyraz jest używany na określenie człowieka niskiego wzrostu, niepozornego.

Lewica, prawica to we współczesnej polszczyźnie nie tylko uroczyste nazwy ‘lewej, prawej ręki’, ‘lewej, prawej strony’, ale przede wszystkim nazwy kierunków politycznych, dość trudnych obecnie do zdefiniowania, choć często wymienianych w polemikach politycznych. Oba pojęcia były stosunkowo jasne, dopóki nawiązywały do programów grup zasiadających po lewej lub prawej stronie przewodniczącego francuskiego Zgromadzenia Narodowego w XVIII wieku (lewica dążyła do rewolucyjnych, demokratycznych zmian, prawica do konserwowania monarchii), z czasem jednak zmieniły treść i nabrały właściwości emocjonalnych i wartościujących, przeszły do stereotypów ideologicznych. „To etykietki spełniające najczęściej rolę inwektyw” -twierdzi polityk („Gazeta Wyborcza” 1992, nr 225, s. 5). Współcześnie wraca negatywne wartościowanie lewicy (nawiązujące do starej, negatywnej konotacji wyrazu lewy, do dziś używanego potocznie także w znaczeniu ‘fałszywy, nielegalny’ , np. lewe dokumenty itp.), pozytywne - prawicy (oparte na ugruntowanej pozytywnej konotacji wyrazów prawy, prawda, prawo itp.).

Podsumowanie

Stereotypom semantycznym, którymi zajmowaliśmy się w tym artykule, można przypisać pewne wspólne cechy, stanowiące o istnieniu swoistego systemu stereotypów.

Cechą stereotypów jako podklasy pojęć jest to, że łączą charakterystyki opisowe przedmiotu (przysłowiowe ziarno prawdy) z ocenami emocjonalnymi i wartościowaniem. Stereotypowy obraz świata - niezależ-