fiery x3e409

380

Jerzy Bartmiński, Jolanta Panasiuk, Stereotypy językowe

wsze komin, z którego wydobywa się dym); człowiek człowiekowi wilkiem. Zamiast wyrażenia „prawdziwy” możemy tu użyć wyrażeń „typowy”, „normalny”, „zwyczajny”.

Cechy tworzące wzór są pojmowane jako wymagane od przedmiotu z punktu widzenia norm wyznawanych przez mówiącego, są niejako osadzone w ramie metatekstowej „taki, jaki być powinien”, np.prawdziwy człowiek kieruje się zasadą życzliwości (por. przysł. Człowiek człowiekowi Bogiem); w prawdziwym domu panuje zgoda; prawdziwa cnota krytyk się nie boi.

Kolejna grupa wyobrażeń spełniająca założone przez nas kryteria stereo-typowości ma jeszcze inny status ontologiczny, do którego obie wymienione modalności nie mają bezpośredniego zastosowania. Kulturowo-językowe wyobrażenia krasnoludka, anioła, diabła, czarownicy, zmory, upiora, Baby Jagi itp., a więc istot - w szerokim sensie tego słowa - mitologicznych można obudować ramą metatekstową „taki, jaki może być” (ew. „taki, jaki prawdopodobnie jest”). Nie występuje tu na pewno modalność powinnoś-ciowa, samo istnienie odnośnych istot podlega zrelatywizowaniu do pewnych sfer rzeczywistości i gatunków wypowiedzi. Dla tego rodzaju stereotypów, odgrywających znaczną rolę w kulturze, przyjmiemy nazwę wyobrażeń mitologicznych.

Także językowo-kulturowe wyobrażenia sytuacji społecznych, postaw i zachowań człowieka, takich jak: rewolucja, postęp, demokracja, lewica i prawica, miłość, piękno, braterstwo, ludowość - podlegają konwencjonali-zacji w świadomości społecznej i funkcjonują w dużym stopniu ponad sferą prostej modalności orzekającej, odnoszą się do sytuacji możliwych i zarazem pożądanych, przyjmowanych jako programy społeczne lub indywidualne, jako pomysły do zrealizowania. Można je obudować złożoną ramą modalną „taki, jaki może być i jaki być powinien”. Ten rodzaj stereotypów nazwiemy ideologicznymi.

Omówione zróżnicowanie odnosi się do podstawowych odmian stereotypu, do elementarnych sądów stereotypowych, a nie wyobrażeń złożonych, bo te mogą zawierać składniki o różnej modalności. Na przykład stereotyp prawdziwego mężczyzny może składać się wyłącznie z sądów orzekających (obrazów), ale liczne stereotypy złożone łączą w sobie sądy różnego typu (orzekające i powinnościowe)\ prawdziwy Polak jest np. dla respondentów ankiet i pijany, i patriotyczny; prawdziwy poznaniak - i skąpy, i pracowity; prawdziwy urzędnik - i zagubiony w papierkach, i sumienny; prawdziwy żołnierz i ogłupiony, i posłuszny itp. Sądy kreujące obrazy, wzory, wyobrażenia mitologiczne i ideologiczne mogą współwystępować. Stereotypy słońca, zwierząt, roślin, osób obcych ciążą ku obrazom; stereotypy osób z kręgu rodzinnego ku wzorom.

Wykładniki językowe stereotypizacji

Modalność podstawowych odmian stereotypu

	Obrazy	Wzory	Wyobrażenia mitologiczne	Wyobrażenia ideologiczne
Jest	+		+
Powinien być		+		+
Może być			+	+

Wykładniki językowe stereotypizacji

Wydzielenie w różnych tekstach cech stereotypowych z większego zespołu cech orzekanych o przedmiocie, w tym zwłaszcza odróżnienie ich od cech nietypowych, rzadkich, okazjonalnych i ustalenie w ten sposób rzeczywistej pojemności treściowej stereotypu, nie jest łatwe. Przyczyną trudności jest m.in. różny stopień utrwalenia cech (stereotypizacji), a także zależność tego utrwalenia od gatunku wypowiedzi i takich okoliczności, jak czas, miejsce, adresat i odbiorca.

Wykładnikami stereotypizacji są: powtarzalność charakterystyki przedmiotu w różnych wypowiedziach, co można zbadać statystycznie, oraz utrwalenie tej charakterystyki w języku, a więc w znaczeniach słów, dające się uchwycić poprzez analizę wyrazów pochodnych (derywatów), metafor, frazeologii, przysłów, a także - reguł konstruowania spójnego semantycznie tekstu.

W sensie statystycznym cecha jest tym silniej utrwalona, im częściej jest przypisywana przedmiotowi w wypowiedziach spontanicznych lub w odpowiedziach na pytania ankietowe. Najbardziej rozwiniętą metodyką badań tego typu dysponuje socjologia, choć problem zasadniczy - od jakiego progu częstości występowania cechę można uznać za społecznie utrwaloną - nie został przez nią zadowalająco rozwiązany. Należy dodać, że utrwalenie społeczne nie oznacza jeszcze utrwalenia językowego, choć występuje zależność odwrotna: co jest utrwalone językowo, jest utrwalone społecznie.

Szczególną wartość dla poznania stereotypów mają teksty kliszowane, utrwalone w pewnej postaci i reprodukowane w aktach komunikacji, a więc teksty folkloru (czy folklorów regionalnych, środowiskowych, zawodowych). Na przykład pewien gatunek anegdoty eksploatuje stereotypy grup ludzkich, czyniąc z tego podstawowy chwyt kompozycyjny (znane serie anegdot o głupim milicjancie, złej teściowej, skąpym Szkocie itp.) i w ten sposób poświadcza istnienie odnośnych stereotypów w obiegu społecznym.

Wykładniki strukturalno-językowe stanowią bez wątpienia ważniejszą podstawę identyfikacji stereotypów, to bowiem, co utrwalone zostało w języku, jest (było) także utrwalone w społecznej świadomości w jej określonym historycznym okresie. Na treści stereotypowe wskazują: