WSP J POLN25462

380 Jerzy Bartmirisii. Jolanta Panasiuk. Stereotypy językowe

wsze komin, z którego wydobywa się dym); człowiek człowiekowi wilkiem. Zamiast wyrażenia „prawdziwy” możemy tu użyć wyrażeń „typowy”, „normalny”, „zwyczajny”.

Cechy tworzące wzór są pojmowane jako wymagane od przedmiotu z punktu widzenia norm wyznawanych przez mówiącego, są niejako osadzone w ramie metateksrowej „taki, jaki być powinien”, np. prawdziwy człowiek kieruje się zasad} życzliwości (por. przysł. Człowiek człowiekowi Bogiem)i; w prawdziwym domu panuje zgoda; prawdziwa cnota krytyk się me boi.

Kolejna grupa wyobrażeń spełniająca założone przez nas kryteria stereo-typowości ma jeszcze inny status ontologiczny, do którego obie wymienione modalności nie mają bezpośredniego zastosow^rania. Kulturowo-językowe wyobrażenia krasnoludka, anioła, diabła, czarowmicy, zmory, upiora, Baby Jagi itp., a więc istot - w szerokim sensie tego słowa - mitologicznych można obudować ramą metatekstową „taki, jaki może być” (ew. „taki, jaki prawdopodobnie jest”). Nie występuje tu na pewno modalność powinnoś-ciowa, samo istnienie odnośnych istot podlega zrelatywizowaniu do pewnych sfer rzeczywistości i gatunków wypowiedzi. Dla tego rodzaju stereotypów, odgrywających znaczną rolę w kulturze, przyjmiemy nazwę wyobrażeń mitologicznych.

Także językowo-kulturowe wyobrażenia sytuacji społecznych, postaw i zachowań człowieka, takich jak: rewolucja, postęp, demokracja, lewdca i prawica, miłość, piękno, braterstwo, ludowość - podlegają konwencjonali-zacji w świadomości społecznej i funkcjonują w dużym stopniu ponad sferą prostej modalności orzekającej, odnoszą się do sytuacji możliwych i zarazem pożądanych, przyjmowanych jako programy społeczne lub indywidualne, jako pomysły do zrealizowania. Można je obudować złożoną ramą modalną „taki, jaki może być i jaki być powinien”. Ten rodzaj stereotypów nazwiemy ideologicznymi.

Omówione zróżnicowanie odnosi się do podstawowych odmian stereotypu, do elementarnych sądów stereotypowych, a nie wyobrażeń złożonych, bo te mogą zawierać składniki o różnej modalności. Na przykład stereotyp prawdziwego mężczyzny może składać się wyłącznie z sądów' orzekających (obrazów), ale liczne stereotypy złożone łączą w sobie sądy różnego typu (orzekające i powinnośckwe): prawdziwy Polak jest np. dla respondentów ankiet i pijany, i patriotyczny; prawdziwy poznaniak - i skąpy, i pracowity; prawdziwy urzędnik - i zagubiony w^r papierkach, i sumienny; prawdziwy żołnierz i ogłupiony, i posłuszny itp. Sądy kreujące obrazy, wzory, wyobrażenia mitologiczne i ideologiczne mogą współwystępować. Stereotypy słońca, zwierząt, roślin, osób obcych ciążą ku obrazom; stereotypy osób z kręgu rodzinnego ku wzorom.