WSP J POLN25458

376

Jerzy ttawnińskć, Jolanta Pananuk, Stereotypy językowe

punktu widzenia, od przyjętej perspektywy oglądu rzeczywistości. Odróżnienie znaczenia jądrowego od stereotypu zachowuje więc swój walor porządkujący, znajduje też oparcie w potocznej intuicji językowej. Możemy bowiem powiedzieć, że Piotr to prawdziwy kawaler - mając na myśli wyobrażenie typowego ‘młodego nieżonatego mężczyzny o charakterystycznym sposobie bycia’, albo że Anna jest dla Kasi prawdziwą matką - mając na myśli, że jest osobą opiekuńczą. Kiedy jednak zależy nam na dokładności, używamy formuły ściśle biorąc czy ściśle mówiąc-. Ksiądz, ściśle biorąc, jest kawalerem. Ściśle biorąc, Anna nie jest matką Kasi. Formuła ściśle biorąc sygnalizuje, że wyrażenie należy rozumieć w sposób „słownikowy”, brać w znaczeniu minimalnym (‘nieżonaty mężczyzna’, ‘kobieta, która urodziła’), formuła prawdziwy apeluje do rozumienia stereotypowego.

Zawarta w znaczeniu interpretacja przedmiotu oddaje pewien sposób widzenia świata przez mówiącego, realizuje się w ramach pewnego modelu poznawczego z wszystkim, co na ten model się składa (podmiotowy punkt widzenia, perspektywa, szczegółowy zespól aspektów, w jakich ujmowany jest przedmiot, por. Bartmiński 1991).

Przykładowo, młodzi ludzie definiują matkę inaczej niż dorośli; dla grupy badanych studentów matka, definiowana jako „ta, która urodziła, rodzicielka”, ma cztery podstawowe cechy wysoce pozytywne dotyczące jej postawy uczuciowej w stosunku do dziecka; ‘kochająca’, ‘opiekuńcza’, ‘wyrozumiała’ , ‘dobra . Za główne jej funkcje przyjmuje się: żywienie, zakupy i pranie; jest postrzegana na tle domu i kuchni, kojarzona odpowiednio z takimi przedmiotami jak garnki (gary), wałek, ścierka, siatka i torba na zakupy, pralka, proszek do prania, pieluchy itd. (Olechnowicz, 1999. LAS).

Ta „młodzieżowa” charakterystyka matki jest wewnętrznie ustrukturo-wana w pewien nieprzypadkowy sposób. Po wstępnej kategoryzacji (‘osoba, która...’) na pierwszym miejscu stawuane są cechy jaw-nie relacyjne, subie-ktywizujące: ‘kochająca’, ‘opiekuńcza’ itd. (synonimem matki jest wtedy ‘osoba najbliższa’), w kolejności - charakterystki dotyczące funkcji, miejsca występowania, używanych przedmiotów. Dobór takich aspektów i sposób ich treściowego wypełnienia decydują o strukturze poznawxzej stereotypu i o wariantach tej struktury, określanych mianem profilu.

W tekstach języka polskiego funkcjonują różne inne warianty stereotypu matki, w- których podstawowa treść pojęcia jest profilowana w odmienny sposób. Na przykład w polskiej pieśni ludowej (zbadanej przez Jadwńgę Jagiełło w: Bartmiński, 1980) na stereotyp matki składa się wiązka cech biologicznych, społecznych i wierzeniowych ujmowanych na kilku poziomach ogólności. Funkcjonuje wdęc postać maiki rodzicielki, matki weselnej i matki nieboszczki - z przypisaniem każdej określonych aktów, funkcji, lokalizacji i towarzyszą-cych przedmiotów. W obrębie wzoru matki rodzicielki wyróżnia się postać matki piastunki - która kołysze, czuwa, karmi, odziewa; miejscem jej działania