Stereotypy10

Jerzy Barimuiiki. Jolant# Panauuk, Stereotypy językowe

388

(o dziewczynie) ‘puścić się na nierząd’, cygan ‘kłamca’ i cyganić ‘kłamać, mongoł ‘ktoś małomówny', mongolizm ‘wrodzony niedorozwój umysłowy’, lataj- ‘potrawa z surowego mięsa’ itd. - od stereotypów nowszych, odnoszących się do narodowości, z którymi utrzymujemy żywe kontakty.

Polak w swojej autocharakterystyce (ankieta - ASA’9C) akcentuje trzy „kanoniczne” cechy: patriotyzm, odwagę i gościnność, w kolejności także: honor, dumę, przywiązanie do wolności, romantyzm. Współczesnego Polaka charakteryzuje się nadto także za pomocą określeń pijak i handlarz, ze względu zaś na stosunek do pracy rozbieżnie - jako pracowitego łub leniwego. Ten obraz potwierdzają przysłowia i frazeologizmy (np. Co Polak to rycerz-, Polska cnota każdemu otworzyć wrota-, Pijany jak Polak; Polak głodny to zły, jak zje, to by poleżal). Warto dodać nawiasem, że ten autostereotyp kontrastuje in plus z heterostereOtypami Polaka funkcjonującymi za granicą (np. dla Francuzów Polak jest ‘pijany’ i ‘brudny’, dla Czechów - ‘patetyczny’, dla Niemców - ‘nacjonalistyczny’ i ‘niegospodarny’, dla Rosjan - to ‘katolik’, ‘obłudny’ i ‘buntowniczy’).

Niemiec traktowany tradycyjnie przez Polaków jako prototyp obcego (etymologicznie nazwa oznacza ‘kogoś, z kim nie można się porozumieć’), wręcz wroga (przysłowie Jak świat światem Niemiec nie był Polakowi bratem jest obficie dokumentowane od XVIII po wiek XX), współcześnie przestaje byćpo¹ strzegany tak jednoznacznie. Obok stereotypu negatywnego, wzmocnionego doświadczeniami ostatniej wojny, formuje się pozytywny, akcentujący cechy takie, jak: pracowitość, dokładność, porządek, czystość (Bartmiński, 1994).

Podobnie zróżnicowany jest stereotyp Rosjanin a. Tradycyjne przezwisko kacap utrwala wygląd zewnętrzny (broda); w ankietach ASA’90 charakteryzowany jest ze względu na swe poglądy polityczne: bolszewik, komunista-, stosunek do władzy: zastraszony, biedny; cechy umysłowe: zacofany, ciemny, prymitywny. Utrwaloną cechą jest pijaństwo. Cechy pozytywne: gościnny, szczery, serdeczny. Należy dodać, że zwykle w materiale języka nie odróżnia się tego, co rosyjskie, od tego, co ruskie (wschodniosłowiańskie), np. w przysłowiach Musi na Rusi, w Polsce jak kto chce; Ruski dar: dzisiaj dal, jutro odebrał; uparty jak Rusin.

Francuz jest traktowany z sympatią i pobłażliwością [żabojad), postrzegany jako elegancki i delikatny (fraz. francuski piesek ‘ktoś wypieszczony, grymaśnik’), kochliwy i wyrafinowany w miłości (fraz. kochać po francusku), inteligentny i wesoły.

Amerykanin to człowiek biznesu, ktoś bogaty (fraz. wujek, ciocia zAmeiyki), przedsiębiorczy (fraz. tempo amerykańskie ‘szybkie’). W ankietach przewagę mają cechy pozytywne (pewny siebie, swobodny w byciu, zaradny, wysportowany), ale też nonszalancki, bezczelny, hałaśliwy.

Stereotyp Żyda ma długą tradycję, dawniej zdecydowanie negatywny (por. przenośnie żyd ‘kleks , pejoratywne derywaty' typu Żydowica, Żydziak, żydostwo), z akcentem przede wszystkim na ‘brudny’ (przezwisko Żyda -parch) i ‘nieuczciwy w handlu' (przysł. Co Żyd to cygan; Sprawiedliwy jak żydowska waga), współcześnie konotuje także cechy pozytywne, przede wszystkim takie, jak inteligencja, mądrość, skrupulatność (przysł. Kochajmy się jak bracia, liczmy się jak Żydzi).

Stereotypy narodowości - ogólnie biorąc - są silnie nacechowane emocjonalnie z przewagą niechęci do najbliższych sąsiadów (Niemiec, Rosjanin, Ukrainiec, Czech - wyjątkami są Litwin, przynajmniej w języku ogólnopolskim, i Słowak), a sympatii do dalszych (Węgier, Włoch, Francuz, Amerykanin). Stereotypy narodowości zawierają jednak także treści poznawcze, dotyczące np. kuchni [żaby i wino na stole Francuza, słonina i wódka - Rosjanina, coca-cola Amerykanina, cebula i czosnek - Żyda, makaron - Włocha, por. przezwisko makaroniarz, piwo - Niemca i Czecha), szczegółów stroju (Rosjanin - kujajka, czapka uszatka; Żyd - jar mu łka, chałat, Amerykanin -dżinsy). Swoistą kategorię stanowią przedmioty kojarzone z poszczególnymi narodowościami, np. bałałajka, harmoszka - z Rosjaninem, Talmud, pieniądze i lichtarz (menom) - z Żydem, szabla, krzyż, butelka wódki - z Polakiem. Niektóre stereorypy mają w naszym języku żywot wtórny, np. Szwajcar ‘dokładny’. Murzyn ‘pracowity’, Szkot ‘skąpy’ - to stereotypy zapożyczone z obiegu międzynarodowego.

Stereotypy mieszkańców niektórych regionów i miejscowości

Stereotypy, których nazwami są wyrażenia typu warszawiak, góral, Ślązak (abstrahujemy tu od różnicy znaczenia: mieszkaniec miasta czy regionu, związanej z pisownią małą lub dużą literą) są zróżnicowane w zależności od regionu, jednak pewne wyobrażenia utrwaliły się w obiegu ogólnopolskim. Na przykład przysłowie W Poznaniu poważni, we Lwowie wymowni, u Krakowie ludzcy ludzie ma dokumentację i wielowiekową, i ponadregionalną

W a r s z a w i a k, jak dowodzi przysłowie, od połowy XIX w. ma opinię człowieka ‘mało pracowitego’ (przysł. warszawiak w pracy, a wilk u pługa - jednaka z obu posługa), ‘zaradnego życiowo’ (cwaniak), ‘zarozumiałego’ i ‘eleganckiego’: w stereotypie warszawianki elegancja wybija się na plan pierwszy.

Krakowiak w swoim podstawowym znaczeniu (‘mieszkaniec Krakowa’ ) to ktoś ‘wesoły’ i ‘dzielny’ (fraz. wesoły jak krakowiak, zuchwały jak krakowiak). Synonimiczna nazwa - krakowianin - ewokowała w ankietach LAS wyrażenia: skąpstwo, konserwatyzm, duma. Frazeologizm krakowskim targiem znaczy ‘kompromisowo’.

Stereotyp Poznaniaka zbieżny jest nieco ze stereotypem Niemca. Wysoką frekwencję w ankietach LAS mają wyrażenia: gospodarny, pracowity, oszczędny, solidny, porządny. Obok nich też: podstępny, sprytny, twardy.