89809 SCAN0747

Jerzy Ił.trtmimki, Jolanta Panasiuk, Stereotypy językowe*

388

(o dziewczynie) ‘puścić się na nierząd’, cygan ‘kłamca’ i cyganić ‘kłamać’, mongoł ‘ktoś małomówny’, mongolizm ‘wrodzony niedorozwój umysłowy’ , tatar ‘potrawa z surowego mięsa’ itd. - od stereotypów nowszych, odnoszących się do narodowości, z którymi utrzymujemy żywe kontakty.

Polak w swojej autocharakterystyce (ankieta - ASA’90) akcentuje trzy „kanoniczne” cechy: patriotyzm, odwagę i gościnność, w kolejności także: honor, dumę, przywiązanie do wolności, romantyzm. Współczesnego Polaka charakteryzuje się nadto także za pomocą określeń pijak i handlarz, ze względu zaś na stosunek do pracy rozbieżnie - jako pracowitego lub leniwego. Ten obraz potwierdzają przysłowia i frazeologizmy (np. Co Polak to ty-cerz; Polska cnota każdemu otworzyć wrota; Pijany jak Polak-, Polak głodny to zly, jak zje, to by poleżal). Warto dodać nawiasem, że ten autostereotyp kontrastuje in plus z heterostereotypami Polaka funkcjonującymi za granicą (np. dla Francuzów Polak jest ‘pijany’ i ‘brudny’, dla Czechów - ‘patetyczny’, dla Niemców - ‘nacjonalistyczny’ i ‘niegospodarny’, dla Rosjan - to ‘katolik’,‘obłudny’ i‘buntowniczy’).

Niemiec traktowany tradycyjnie przez Polaków jako prototyp obcego (etymologicznie nazwa oznacza ‘kogoś, z kim nie można się porozumieć’), wręcz wroga (przysłowie Jak świat światem Niemiec nie byt Polakowi bratem jest obficie dokumentowane od XVIII po wiek XX), współcześnie przestaje być postrzegany tak jednoznacznie. Obok stereotypu negatywnego, wzmocnionego doświadczeniami ostatniej wojny, formuje się pozytywny, akcentujący cechy takie, jak: pracowitość, dokładność, porządek, czystość (Bartmiński, 1994).

Podobnie zróżnicowany jest stereotyp Rosjanina. Tradycyjne przezwisko kacap utrwala wygląd zewnętrzny (broda); w ankietach ASA’90 charakteryzowany jest ze względu na swe poglądy polityczne: bolszewik, komunista; stosunek do władzy: zastraszony, biedny; cechy umysłowe: zacofany, ciemny, prymitywny. Utrwaloną cechą jest pijaństwo. Cechy pozytywne: gościnny, szczery, serdeczny. Należy dodać, że zwykle w materiale języka nie odróżnia się tego, co rosyjskie, od tego, co ruskie (wschodniosłowiańskie), np. w przysłowiach Musi na Rusi, w Polsce jak kto chce; Ruski dar: dzisiaj dał, jutro odebrał; uparty jak Rusin.

Francuz jest traktowany z sympatią i pobłażliwością [żabojad), postrzegany jako elegancki i delikatny (fraz. francuski piesek ‘ktoś wypieszczony, grymaśnik’), kochliwy i wyrafinowany w miłości (fraz. kochać po francusku), inteligentny i wesoły.

Amerykanin to człowiek biznesu, ktoś bogaty (fraz. wujek, ciocia z Ameryki), przedsiębiorczy (fraz. tempo atngrykańskic ‘szybkie’). W ankietach przewagę mają cechy pozytywne (pewny siebie, swobodny w byciu, zaradny, wysportowany), ale też nonszalancki, bezczelny, hałaśliwy.

Stereotyp Żyda ma długą tradycję, dawniej zdecydowanie negatywny (por. przenośnie żyd ‘kleks’, pejoratywne derywaty typu Żydowica, Żydziak, żydostwo), z akcentem przede wszystkim na ‘brudny’ (przezwisko Żyda -parch) i ‘nieuczciwy w handlu’ (przysł. Co Żyd to cygan; Sprawiedliwy jak żydowska waga), współcześnie konotuje także cechy pozytywne, przede wszystkim takie, jak inteligencja, mądrość, skrupulatność (przysł. Kochajmy się jak bracia, liczmy się jak Żydzi).

Stereotypy narodowości - ogólnie biorąc - są silnie nacechowane emocjonalnie z przewagą niechęci do najbliższych sąsiadów (Niemiec, Rosjanin, Ukrainiec, Czech - wyjątkami są Litwin, przynajmniej w języku ogólnopolskim, i Słowak), a sympatii do dalszych (Węgier, Włoch, Francuz, Amerykanin). Stereotypy narodowości zawierają jednak także treści poznawcze, dotyczące np. kuchni {żaby i wino na stole Francuza, słonina i wódka'- Rosjanina, coca-cola Amerykanina, cebula i czosnek - Żyda, makaron - Włocha, por. przezwisko makaroniarz, piwo - Niemca i Czecha), szczegółów stroju (Rosjanin - kufajka, czapka uszatka-, Żyd - jarmułka, chałat, Amerykanin -dżinsy). Swoistą kategorię stanowią przedmioty kojarzone z poszczególnymi narodowościami, np. bałałajka, harmoszka - z Rosjaninem, Talmud, pieniądze i lichtarz (menora) - z Żydem, szabla, krzyż, butelka wódki - z Polakiem. Niektóre stereotypy mają w naszym języku żywot w’tórny, np. Szwajcar ‘dokładny’, Murzyn ‘pracowity’, Szkot ‘skąpy’ - to stereotypy zapożyczone z obiegu międzynarodowego.

Stereotypy mieszkańców niektórych regionów i miejscowości

Stereotypy, których nazwami są wyrażenia typu warszawiak, góral, Ślązak (abstrahujemy tu od różnicy znaczenia: mieszkaniec miasta czy regionu, związanej z pisownią małą łub dużą literą) są zróżnicowane w zależności od regionu, jednak pewne wyobrażenia utrwaliły się w obiegu ogólnopolskim. Na przykład przysłowie W Poznaniu poważni, we Lwowie wymowni, w Krakowie ludzcy ludzie ma dokumentację i wielowiekową, i ponadregionalną.

Warszawiak, jak dowodzi przysłowie, od połowy XIX w. ma opinię człowieka ‘mało pracowitego’ (przysł. warszawiak w pracy, a wilk u pługa - jednaka z obu posługa), ‘zaradnego życiowo’ {cwaniak), ‘zarozumiałego’ i ‘eleganckiego’ ; w stereotypie warszawianki elegancja wybija się na plan pierwszy.

Krakowiak w swoim podstawowym znaczeniu (‘mieszkaniec Krakowa’ ) to ktoś ‘wesoły’ i ‘dzielny’ (fraz. wesoły jak krakowiak, zuchwały jak krakowiak). Synonimiczna nazwa - krakowianin - ewokowała w ankietach LAS wyrażenia: skąpstwo, konserwatyzm, duma. Frazeologizin krakowskim targiem znaczy ‘kompromisowo’.

Stereotyp Poznaniaka zbieżny jest nieco ze stereotypem Niemca. Wysoką frekwencję w ankietach LAS mają wyrażenia: gospodarny, pracowity, oszczędny, solidny, porządny. Obok nich też: podstępny, sprytny, twardy.