Stereotypy4

376

ykowe

Jerzy Batimiriikt, Jolanta /'.tn.tsiuk, Stereotypy

punktu widzenia, od przyjętej perspektywy oglądu rzeczywistości. Odróż nienie znaczenia jądrowego od stereotypu zachowuje więc swój walor p₀.^:< rządkujący, znajduje też oparcie w potocznej intuicji językowej. Możemy bowiem powiedzieć, że Piotr to prawdziwy kawaler - mając na myśli wyobrażenie typowego ‘młodego nieżonatego mężczyzny o charaktefystycznym sposobie bycia’, albo że Anna jest dla Kasi prawdziwą matką - mając na myśli, że jest osobą opiekuńczą. Kiedy jednak zależy nam na dokładności używamy formuły ściśle biorąc czy ściśle mówiąc: Ksiądz, ściśle biorąc, jest kawalerem. Ściśle biorąc, Anna nie jest matką Kasi. Formuła ściśle biorąc sygnalizuje, że wyrażenie należy rozumieć w sposób „słownikowy”, brać w znaczeniu minimalnym (‘nieżonaty mężczyzna', 'kobieta, która urodziła’), formula prawdziwy apeluje do rozumienia stereotypowego.

Zawarta w znaczeniu interpretacja przedmiotu oddaje pewien sposób widzenia świata przez mówiącego, realizuje się w ramach pewnego modelu poznawczego z wszystkim, co na ten model się składa (podmiotowy punkt widzenia, perspektywa, szczegółowy zespół aspektów', w jakich ujmowany jest przedmiot, por. Bartmiński 1991).

Przykładowa, młodzi ludzie definiują matkę inaczej niż dorośli; dla grupy badanych studentów' matka, definiowana jako „ta, która urodziła, rodzicielka”, ma cztery podstawowe cechy wysoce pozytywne dotyczące jej postawy uczuciowej w stosunku do dziecka: ‘kochająca’, ‘opiekuńcza’, ‘wyrozumiała’ , ‘dobra’. Za główne jej funkcje przyjmuje się: żywienie, zakupy i pranie; jest postrzegana na tle domu i kuchni, kojarzona odpowiednio z takimi przedmiotami jak garnki (gary), wałek, ścierka, siatka i torba na zakupy, pralka, proszek do prania, pieluchy itd. (Olechnowicz, 1999, LAS).

Ta „młodzieżowa” charakterystyka matki jest wewnętrznie ustiukturo-wana w pewien nieprzypadkowy sposób. Po wstępnej kategoiyzacji (‘osoba, która...’) na pierwszym miejscu stawiane są cechy jawnie relacyjne, subie-ktywdzujące: ‘kochająca’, ‘opiekuńcza’ itd. (synonimem matki jest wtedy ‘osoba najbliższa’), w kolejności - charakterystki dotyczące funkcji, miejsca występowania, używanych przedmiotów. Dobór takich aspektów i sposob ich treściowego wypełnienia decydują o struktuize poznawczej stereotypu i o wariantach tej struktury, określanych mianem profilu.

W tekstach języka polskiego funkcjonują różne inne warianty stereotypu matki, w' których podstawowa treść pojęcia jest profilowana w odmienny sposób. Na przykład w polskiej pieśni ludowej (zbadanej przez Jadwigę Jagiełło w': Bartmiński, 1980) na stereotyp matki składa się w iązka cech biologicznych, społecznych i wierzeniowych ujmowanych na kilku pozromach ogólności. Funkcjonuje więc postać matki rodzicielki, matki weselnej i matki nieboszczki - z przypisaniem każdej określonych aktów, funkcji, lokalizacji i towarzyszących przedmiotów. W obrębie wzoru matki rodzicielki wyróżnia się postać matki piastunki - która kołysze, czuwa, karmi, odziewa; miejscem jej działania • _sl jom, a przedmiotami towarzyszącymi kołyska i koszula. Cechuje ja postawa miłości i lęku. (Jest to zobiektywizowany wariant omówionego studenckiego rozumienia matki). Jest, dalej, postać matki wychowawczyni, matki opiekunki, matki rządczyni i matki doradczyni - wszystkie one są nosicielka*™ wyobrażenia „matki w ogóle”. Na poziomie jednostkowych utworów te modelowe postacie matek różnicują się dalej jako warianty niż

szego stopnia.

Dla właściwego opisu relacji między stereotypem a znaczeniem słowa istotne jest pytanie o ich pojemność treściową: co wchodzi w zakres stereotypu matki? co wchodzi w zakres znaczeniowy słowa matka? Najkrótsza definicja słownikowa maiki (‘kobieta, która urodziła dziecko'), złożona z pojęcia nadrzędnego (‘kobieta') i cechy dyferencjałnej (‘urodziła dziecko^-) niewątpliwie ujmuje to, co jest jądrem znaczenia i wystarcza do zidentyfikowania przedmiotu. Nie odpowiada jednak bogactwu cech utrwalonych społecznie w językowo-kulturowym wyobrażeniu matki, takich jakie podaliśmy

wyżej.

W badaniach ankietowych lista tego rodzaju cech, po ich ułożeniu w kolejności od najczęściej do najrzadziej wymienianych, bywa bardzo długa i, co ważniejsze, bez wyraźnych „progów” częstości występowania, które pozwoliłyby jasno określić, gdzie kończy się treść stereotypowa, a zaczynają charakterystyki okazjonalne, indywidualne. Na przykład w odniesieniu do matki ponad 15% pytanych wymieniło cechy „kochająca”, „opiekuńcza”, „wyrozumiała”, ale „zapracowana” już tylko 5%, „cierpliwa” - 2% itp. (Olechnowicz, 1990, LAS). Czy to znaczy, że są to cechy nieistotne? Sądzimy, że nie. Lista cech zwykle jest „wygasająca” z punktu widzenia ich częstości, jednak nawet cechy podawane jednorazowa powiązane są ze sobą - i z cechami częstymi - siecią wzajemnych implikacji, nie można ich więc z gore uznawać za nieważne z punktu widzenia treści stereotypu.

Forma podstawowa stereotypu

Istotną cechą stereotypu semantycznego jest nieprecyzyjna subiektywna generalizacja, tj. nieuprawnione logicznie przypisywanie jakiejś właściwości wszystkim obiektom gatunku określanego za pomocą danej nazwy. Zdania: Matka opiekuje się dzieckiem; Szkoci są skąpi: Pies gryzie: Złoto jest żółte - t tzw. zdania gatunkowe, zawierające sądy uogólnione, w których po.tmiot występuje z „dużym kwanryfikatorem”: „każdy”, „wszyscy”, orzeczenie zaś jest omnitemporalne, orzeka coś aktualnego „zawsze”. Jednak na powierzchni tekstu, w potocznych wypowiedziach ta operacja uogólnienia się ni: ujawnia, nie otrzymuje wyraźnych wykładników*. Można, oczywiście, u-