WSP J POLN25467

Stereotypy jako składniki językowego obrazu wiata 385

(fraz. harować, orać jak wół ‘bardzo ciężko pracować’, litery jak woły ‘bardzo duże', wół roboczy ‘człowiek, którego praca jest wyzyskiwana, człowiek pracowity, ale mało lotny’).

Świnia jest przede wszystkim ‘brudna’ (por. naświmć ‘nabrudzić’), przenośnie orzeka się tak o ludziach również w sensie etycznym: po świńsku postąpić/ zachować się ‘nieprzyzwoicie, nie po koleżeńsku, nieetycznie', robić świństwa ‘popełniać czyny nieetyczne, łajdactwa, malwersacje itp.’, pleść świństwa ‘mówić nieprzyzwoitości'. Język utrwala tez jako charakterystyczne pewne szczegóły wyglądu tego zwierzęcia: świński blondyn ‘o bardzo jasnych, prawie białych rzęsach i brwiach’, świńskie oczka ‘małe’.

Pies i kot w językowym obrazie świata są kontrastowane (fraz. żyć jak pies ?. kotem ‘w niezgodzie'). Pies ma tylko nieliczne cechy pozytywne -głównie ‘wierność’ (fraz. wierny jak pies) - tradycja przekazała w ięzyku jego obraz zdecydow^ranie negatywny (fraz. zejść na psy, derywat zepsieć ‘podupaść’ , szczekać jak pies ‘kłamać’, na psa urok - formuła odczyniająca uroki; pies z tobą tańcował - formuła ubliżająca; pieski świat, pieska pogoda - ‘zly, zła’, co potwierdza frazeologizm zły jak pies). Nazwanie człowieka psem jest obraźliwe, podczas gdy kotem - nie.

Kot jest ‘zwinny’ (fraz. kocia zwinność, przysł. Kot zawsze pada na cztery łapy) i ‘mały’ (fraz. tyle co kot napłakał ‘mało’), ‘puszysty’ (fraz. kotki wierzbowe), przypisuje mu się ‘przebiegłość’ (fraz. fałszywy jak kot). Zdrobnienia od wyrazu kot (kotek w zwrocie do ezłowueka kotku, kociak ‘młoda, ładna dziewczyna’) dziedziczą pozytywne konotacje nazw młodych zwierząt.

Konotacje żeńskich odpowiedników omówionych nazw zwierząt wykazują znaczną swoistość: kobyła jest główmie ‘w-ielka’ i ‘ciężka’ (cecha zdrowua me pojawua się); krowa - ‘niezgrabna’; s u k a ‘popędliw^a’ itd.

Ze zwńerząt dzikich 1 e w utrwalił się w języku jako symbol ‘odwagi’. ‘siły’ (fraz. walczyć jak lew), ‘królewskości’, ‘drapieżności’ (fraz. włazić lwu w paszczę ‘narażać się na największe niebezpieczeństwo’).

Wilk jest uosobieniem ‘drapieżności’ (przysł. Człowiek człowiekowi wilkiem-, fraz. wilczy głód ‘silny, chorobliwy’) i ‘dzikości’ (fraz. paiizeć wilkiem ‘patrzeć wrogo, nieufnie’; wilcze prawo ‘bezprawne’), jest ‘niebezpieczny dla człowueka’ (fraz. wilcze jagody ‘gatunek silnie trujących jagód’); małpa -‘bezmyślnego naśladownictwa' (stąd czasownik małpować i wyrażenie małpie miny); zając - ‘straehliwości’ (fraz. zajęcze serce, siedzieć jak zając pod miedzą).

Jak lwu w świecie zwierząt, tak w świecie ptaków' pozycję królewską przypisuje się o rło w i przenośnie orzeł to ‘ktoś bystry, lotny, zdolny' (np. jest orłem w rozwiązywaniu krzyżówek, orli wzrok ‘bystry, doskonały’). Drugą stereotypową cechą orła jest ‘odwaga’ (stąd przenośnie: orlęta ‘odważni chłopcy, młodzi żołnierze’) i ‘zdolność do wysokich lotów’ (stąd orlęta to też ‘lotnicy’, szkoła orląt ‘szkoła lotnicza’). Dostrzega się charakterystyczne