DSC03073

O pojęciu językowego obrazu świata

„Formy języka wyznaczają nam pewne sposoby obserwacji i interpretacji. Znaczy to oczywiście, że w miarę wzrostu naszego naukowego doświadczenia musimy uczyć się przezwyciężać implikacje języka. ”

(Edward Sapir, 1933)

„Nie tylko niektóre, ale wszystkie sądy, które przyjmujemy i które tworzą nasz obraz świata, nie są jeszcze jednoznacznie wyznaczone przez dane doświadczenia, lecz zależą od wyboru aparatury pojęciowej, przy pomocy której odwzorowujemy nasze doświadczenia. Możemy jednak wybrać taką lub inną aparaturę pojęciową, przez co zmieni się cały nasz obraz świata.”

(Kazimierz Ajdukiewicz, 1934)

11 Pojęcie językowego obrazu świata (JOS) zdobyło sobie w polskim językoznawstwie ostatnich lat znaczna popularność, znalazło też wielu zwolenników także poza macierzysta dyscyplina. Liczba publikowanych prac (wystarczy zajrzeć do Internetu) zbliża się do tysiąca, jednak samemu pojęciu daleko do jednoznaczności zarówno w aspekcie teoretycznym, jak też i a może nawet przede wszystkim - metodologicznym. W perspektywie podejmowanych dziś na coraz szersza skalę badań porównawczych odwołujących się do koncepcji językowego obrazu świata jednym z pilniejszych zadań wydaje się dokonanie elementarnych uzgodnień nie tylko co do przedmiotu badań i pola obserwacji, ale też co do metod zbierania materiału i analizy danych. Bez tych uzgodnień trudno będzie (trudno już dziś) opisy porównywać, weryfikować i interpretować.

2. Pojęcie językowego obrazu świata ma wieloletnia historię i złożony rodowód. Wywodzone od etnolingwistów amerykańskich, Sapira i Whorfa - ich słynnej hipotezy znanej pod mianem „relatywizmu językowego” (Sapir 1978, Whorf 1982), nawiązuje dalej do niemieckiej myśli lingwistycznej Wilhelma von Humboldta (który używał terminu Weltansicht ‘światoogląd’) i Leona Weisgerbera (Humboldt 1836/ 2001, zob. Helbig 1973, Mańczyk 1982), ale sięga w przeszłość także do oświecenia francuskiego i włoskiego (Anusiewicz 1990a). Swoimi korzeniami, jak twierdzi autor amerykański (Bock 1992), tkwi w Retoryce Arystotelesa, gdzie mowa była o toposach (loci communes), tj. sadach ogólnie przyjętych, znanych, „oklepanych”, które określając, co jest możliwe, a co niemożliwe, ustanawiają wspólne punkty odnie-