44E 2

WYKŁAD 3

3.5. Elementy paralingwistyczne jako składniki

czynności mówienia. Tak zwana mowa ciała    I

Wróćmy jeszcze na koniec do charakterystyki czynnościowej formy! użycia języka, a więc mowy ustnej, jednostkowej, przemijającej, która! wtórnie może być utrwalona (np. nagrany na taśmie magnetofonowej! zapis ustnej wypowiedzi). Ta forma komunikacji między rozmówcami! dokonuje się na ogół „twarzą w twarz” i ważną rolę w porozumiewaniu się! odgrywa nie tylko wypowiedź słowna, to, co zostało powiedziane explicite,I ale także elementy pozasłowne. Jak powiada autor prac o tzw. zjawiskach! paralingwistycznych Abercombrie „mówimy narządami mowy, ale roz-| mawiamy całym ciałem”. ‘Mówić’ to bowiem ‘wytwarzać tekst’, a ‘roz-l mawiać’ to ‘być w dialogu z odbiorcą’, tzn. przekazywać mu nie tylko! myśli, ale i uczucia. I to przekazywać bardziej prawdziwie, aniżeli! słowami.

Zjawiska paralingwistyczne to przede wszystkim cechy foniczne, jak! wysokość i donośność głosu, pauzy i przycisk, wszelkie modulacje głosu,! ale także gesty i mimika twarzy. Pełnią one funkcje cieniowania znaczeń I i konstruowania wypowiedzi (por. J. Antas, 1996, 2001).

Ten sam tekst może być wypowiedziany na wiele sposobów, z różną tonacją, mimiką i gestami. Jak wiadomo, jest to dobry test sprawdzający zdolności aktorskie. Na przykład Jutro może być wypowiedziane z radoś-j cią, przerażeniem, zdziwieniem, zmartwieniem, niedowierzaniem, niepo-j kojem: Jutro!, Jutro!?, Jutro? Zapis graficzny nie pozwala na zróżnicowanie tych wszystkich odcieni. Czasem informacja przekazywana paralingwistycznie może być sprzeczna z informacją dosłowną (np. Przepraszam wypowiedziane z gniewem, wyrażonym tonem i miną).! Prawdziwie szczere jest wówczas to, co wyrażone paralingwistycznie, a nie słownie.

Sygnały paralingwistyczne są w znacznym stopniu skonwencjonalizowane (np. potakiwanie i przeczenie wyrażone skinieniem głowy). Ich znajomość należy do wiedzy kulturowej mówiących. Także mimika na pozór naturalna (ściąganie i podnoszenie brwi, tzw. „szerokie oczy” itp.) konwencjonalizuje się i może być wykorzystywana do przekazywania j zamierzonego komunikatu (np. udawane zdziwienie, znudzenie). Szerzej ! o roli twarzy w porozumiewaniu się mowa jest w książce A. Wierzbickiej I (1999a).

Funkcje gestów są wielorakie. Oprócz ekspresji uczuć (podniesienie i 44 rąk, odrzucenie głowy do tyłu przy zdziwieniu i strachu, klaskanie

I nlmk,mie przy radości itp.) służą one do uwyraźniania konstrukcji H V|ni\vicdzi (np. uderzenia dłonią podkreślające kolejność części wypo-Wi' d/1), a także do uwyraźnienia przekazywanej treści, np. gesty ik i Mm zne (jak przy przyzywaniu, zakazie, podkreślaniu ikonicznym _ri i luzywanych treści). Wymowny jest pod tym względem gest otwartej >11* mii przy dyskusji, ilustrujący jakby jawność, oczywistość wygłaszanych mi Klimontów. Wyróżnia się również gesty deiktyczne, pomagające rozumu r przekaz w powiązaniu z sytuacją mówienia. Szerzej problem ten iimnwia J. Antas (1996, 2001).