jąkanie3

stanowią poglądy określające jąkanie jako zaburzenie czynności mówienia zwykle pochodzenia psychogennego. Druga grupa poglądów kieruje uwagę badaczy ku zaburzeniom czynności jąder podkorowych. Lekarze zgodni są jedynie co do paiomcchanizmu jąkania. Widzą go w spastycznych ruchach mięśni oddechowych, krtaniowych i ar-tykuiacyjnych. Główne objaw)’ to powtarzanie sylab połączone ze wzmożonym napięciem mięśniowym narządów mowy i gwałtowne skurcze (bloki) kończące się wybuchowym wygłoszeniem wyrazu. Spotyka się też nagieprzerwy wynikające z zaburzeń w rytmie oddechu (postać inhibicyjna), oraz współruchy wynikające z włączenia do przełamywania bloków mięśni twarzy, szyi, tułowia i kończyn. Lekarze skłonni są łączyć jąkanie z innymi objawami nerwicowym, stanem psychicznym pacjenta, opóźnionym rozwojem psychicznym, uwarunkowaniami dziedzicznymi oraz wpływami środowiska (Korzeniowski, Pużyński [V]; Mała encyklopedia medycyny [4j: Mitnnowicz [5]; Polski słownik medyczny [6]; Pruszewicz [8], Medyczne ujęcie jąkania wskazuje na wiele istotnych zjawisk umożliwnąjących uchwycenie istoty tego zaburzenia. Jąkanie z medycznego punktu widzenia odznacza się rozpadem koordynacji ruchów mięśni biorących udział w- mówieniu. Wyróżnia się w związku z tym zaburzenia mięśniowych ruchów oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych. Ważne jest zwrócenie uwagi na towarzyszące temu współruchy.

2.4.    W podobny sposób widzi jąkanie pedagogika, przy czym większy nacisk kładzie na aspekt środowiskowy. Dostrzega przyczyny jąkania nawet w awanturach domowych (Okoń [14]).

2.5.    Również psychologia traktuje jąkanie tak jak medycyna. Zwraca jednak większą uwagę na fakt, ze jąkanie me jest określoną jednostką chorobową. Postuluje, aby każde działanie terapeutyczne łączyć z psychoterapią (Szew-czuk [15]). Właśnie aspekt psychologiczny — świadomość zaburzenia i spowodowana tym frustracja i lęk są następnymi cechami specyficznymi dla rozwiniętego jąkania.

2.6.    Dopiero na gruncie logopedii podejmowane są próby integracji opisanych wyżej aspektów jąkania. Logopedzi powracajądo najłatwiej zauważalnych objawów jąkania, tj. zaburzeń płynności mówienia. Uważają, że w zaburzeniach prozodii tkwi podstawa jąkania i od analizy tych zjawisk należy rozpocząć opis. Charles Van Riper określa jąkanie jako zaburzenie ..czasu i prozodii mowy”. Do zniekształceń tych elementów, na które z fonetycznego punktu widzenia składają się stopniowanie dynamicznie, melodia i rozczłonkowanie czasowe, von Essen dodaje jeszcze tempo mówienia i barwę głosu [2, s. 231].

Leon Kaczmarek nazywa jąkanie zaburzaniem substancji języka w płaszczyźnie suprascgementalnej. Wynika to z podziału zaburzeń mowy dokonanego przez L. Kaczmarka w oparciu o składniki wypowiedzi słownej. Składniki te to: treść, forma językowa i substancja foniczna w płaszczyźnie segmentalnej (głoski) i suprasegmentalnej (akcent, rytm. melodia) (Kaczmarek [7]).

Psychologiczne i fizjologiczne reakcje, a więc stres, jaki jąkający przeżywa, i wynikające z mego w zaawansowanych przypadkach zaburzenia rytmu serca i oddechu, zmiany składu krwi. osobliwe fale mózgowe i wiele nienormalnych reakcji następuje dopiero po zaburzeniu płynności mówienia.

2.7.    Spróbujmy teraz na nowo przypatrzeć się językowym elementom zaburzanym w jąkaniu i zdefiniować podstawowe pojęcia Analizę zjawisk zacznijmy od tego, co zostaje zaburzone pierwotnie, czyli od płynności mówienia.

PŁYNNOŚĆ MÓWIENIA to beproblemowe budowanie ciągu fonicznego zrozumiałego dla odbiorcy. NIEPŁYNNOŚCIĄ MÓWIENIA nazywam tylko to, co w istotny sposób przeszkadza w budowaniu ciągu fonicznego, a u słuchacza powoduje trudności w odbiorze. W jąkaniu występuje tak zdefiniowana niepłynność mówienia.

Z punktu widzenia fonetyki przeważają tu zjawiska związane z:

1.    tempem mówienia, tj. ilością głosek wypowiadanych w jednostce czasu. Głoski artykułowane w danej wypowiedzi podlicza się, po czym dzieli się tę sumę przez liczbę sekund i to abstrahując od pauz (von Essen [2]). Za normę przyjmuje się tu liczbę 5-10 głosek na sekundę (Wierzchowska [17]);

2.    iioczasem, tj. długością trwania głosek. Długość ta jest w dużym stopniu zmienna i może wpłynąć na formę wypowiedzi, nie może jednak zmienić systemu fonologicznego języka polskiego. Np. średni czas trwania głoski zwarto-wybuchowej wynosi 0.11-0.12 sek. lub nieco dłużej. Przedłużanie dźwięku w istotny sposób zaburza nadawanie i odbiór ciągu fonicznego;

3.    rytmem mówienia, tj. okresowym powtarzaniem się identycznych i identycznie uporządkowanych procesów, połączonych w jedną całość szczytem dynamicznym Następujące po sobie odcinki czasowe me muszą być jednakowe, ale przeważa tendencja do regularnego, uporządkowanego w czasie następstw a przycisku i braku przycisku. „...2 czego wynika, że musimy odczuwać jako rzecz nieprzyjemną, gdy mówca robi zbyt długie przerwy pomiędzy poszczególnymi wypowiedziami. Dlatego też sam mówca, z chwilą gdy uświadomi sobie zaburzenia rytmiczne, stara się je wyrównać za pomocą głosek lub wyrazów „wypełniających pustkę”..." (von Essen [2]);

4.    koartykulacią, tj. przechodzeniem jednej sekwencji ruchów artykulacyjnych w drugą i ich wzajemnym nakładaniu się;

5.    przebiegami melodycznymi, tj. formami intonacyjnymi informującymi nas o rodzaju zdań, czy to twierdzących czy to pytających (kadencja, antykadencia). Pojawiają się zatem przeciągnięcia głosek, powtórzenia sylab i głosek, przerwy w wypowiedzi zakłócające jej przebieg oraz dźwięk dodatkowe. Możemy obserwować liczbę (procent) pojawiających się niepłynnosci, ich charakter oraz czas trwania pauz w wypowiedzi. Uwzględniając te zmienne Adams i Cooper przyjęli, ze w jąkaniu procent niepłynności musi być wyższy niż 5-10%, a czas trwania przerwy dłuższy niż 2 sekundy (cyt. za: Tarkowski [16]). Warto zwrócić też uwagę na charakter tych przerw. Chodzi o to, czy przerwa wynika ze wzmożonego napięcia mięśni (przerwy napięte), czy też z innych przyczyn np. szukanie właściwego miejsca artykulacji, czy zastanawianie się nad tym, co powiedzieć (przerwy me napięte). Napięte przerwy są bardziej charakterystyczne dla jąkania.

2.8. Biorąc pod uwagę niepłynność mówienia, trzeba pamiętać, że jest ona również symptomem innych zaburzeń, które często przechodzą w jąkanie. Wyłączając stadia bardzo wczesne jąkania, obok specyficznej niepłynności pojawiają się zjawiska, do opisania których należy użyć „języka” różnych nauk. a przede wszystkim medycyny i psychologii. Frank B. Robinson określając iakamejako zjawisko trudnedo zdefiniowania. tak jak inteligencja i humor, przytacza opinie dziewięciu autorytetów w dziedzinie zaburzeń mowy. Zsumowali oni swoje poglądy i utworzyli listę sześciu oddzielnych punktów opisujących zjawiska występujące w jąkaniu (Robinson [11]). W moicj opinii próba ustalenia pojęcia jąkania dla potrzeb praktyki musi być metodologicznie przeprowadzona w podobny sposób.

315