50 51 (2)

50

Depolaryzację ideologiczną należy przypisywać przede wszystkim przesunięciu się na prawo poglądów na wiele kontrowersyjnych spraw, wyzwolonemu przez silne tendencje do umiarkowania wśród komunistów i innych polityków lewicowych. Na przykład odsetek polityków lewicowych (z PCI, PSI i innych mniejszych partii z lewego skrzydła), którzy uważali, że „kapitalizm stanowi zagrożenie dla Włoch”, spadał szybko i równomiernie z 97% w 1970 do 76% w 1976, 54% w latach 1981-82 i aż do 28% w 1989.*⁷ Z drugiej strony poglądy chrześcijańskich demokratów i polityków z innych centroprawicowych partii na tę i inne kwestie wykazywały większe umiarkowanie oraz zróżnicowane skłonności konserwatywne. Odsetek przedstawicieli centrum i prawicy, którzy zgadzali się na przykład, że „związki zawodowe mają we Włoszech zbyt wiele władzy”, wahał się od 67% w 1970 do 74% w 1976, 86% w latach 1981-1982 i ponownie 65% w 1989. W rezultacie, pomiędzy 1970 a 1989 przepaść między lewicą a prawicą zmniejszyła się w sposób zasadniczy.

Przebieg tych zmian streszcza rysunek 2.1, który przedstawia rozkład złożonego wskaźnika poglądów lewica-prawica wśród naszych polityków, obliczony na podstawie odpowiedzi na pytania dotyczące kapitalizmu, zakresu władzy związków zawodowych, podziału dochodów, rozwodów i strajków w sektorze publicznym. (Komponenty wskaźnika poglądów lewica-prawica są wymienione w tabeli 2.2). W 1970 roku poglądy polityków rozkładały się według klasycznego, spolaryzowanego, bimodalnego rozkładu, z maksimum przesuniętym w stronę skrajnej lewicy. Sześć lat później rozkład ten był nadal bimodalny, ale odległość między dwoma modalnymi zmniejszyła się. W 1981-1982 punkt ciężkości przesunął się dalej w stronę prawicy, tak że rozkład, choć nie tak spolaryzowany, był dość szeroki. W 1989 roku polityczne wahadło powróciło w stronę centrum, tak te rozkład przyjął postać „normalnego ”, z maksimum w środku i ze znacznie mniej zaznaczonymi niż 20 lat wcześniej lewymi i prawymi częściami wykresu.**

" Wkfc x tych znuan iwłn nawet przed nastaniem HaatdM* i Reagana i dopełniło »f przed npsdfcsaai komunizmu w Europie Wschodniej ** Wyniki te miały w pełni potwierdzone przez odpowiedzi aa pytania, w których proooao radnych o uimeuczenie kafdej partii politycznej aa 100 pa aktowej dak lewica-prawica. Między 1910 a 1989 przebętaa pozycja partii z lewego skrzydła przesunęła się w prawo, a przeciętna pozycja partii prawego skrzydła przesunęła się

Tabela 2.3 przedstawia te same dane w nieco innej formie, pokazując ostry spadek odsetku rudnych, którzy byli zwolennikami ekstremalnych poglądów, tak skrajnie lewicowych, jak i skrajnie prawicowych, mierzonych wskaźnikiem poglądów lewica-prawica. Udział takich ekstremistów spadł z pełnych 42% w 1970 do zaledwie 14 % w 1989. Pierwsze dwadzieścia lat nowych instytucji było w polityce regionalnej okresem stałej, wyraźnej tendencji przesuwania się w stronę centrum.

W miarę jak zmniejszały się ś^żnicę ideologiczne, rosła wzajemna ^ tolerancja pąrtii politycznych. We wszystkich naszych DJRluiiiuctl pytaliśmy każdego polityka o sympatie lub antypatie wobec różnych partii politycznych. Miał określić swoją antypatię lub sympatię na „termometrze uczuć" mającym skalę od 0 (całkowita antypatia) do 100 (całkowita sympatia). Rysunek 2.2 pokazuje zmiany liczby punktów sympatii, jakie każdej partii przypisali opozycyjni wobec niej politycy. Wyniki te wskazują na stałą tendencją do coraz większej wzajemnej akceptacji obecną właściwie we wszystkich partiach. Na przykład przeciętna sympatia wyrażana wobec włoskiej partii komunistycznej przez niekomunistów wzrosła z 26 w 1970 do 44 w 1989, a przeciętna sympatia radnych ze wszystkich partii do chrześcijańskich demokratów wzrosła z 28 w 1970 do 39 w 1989. Jedynie neofaszystowski Włoski Ruch Społeczny (i w mniejszym stopniu skrajnie lewicowa Demokracja Proletariacka) był w dalszym ciągu odrzucany przez resztę elity politycznej, ale nawet i ta niechęć była wyrażana z mniejszym przekonaniem w końcu lat osiemdziesiątych niż uprzednio w latach siedemdziesiątych.

Wszystkie oceny mieściły się w pierwszej polowic/skali antypatia;-\ sympatia,ytrudno jest bowiem w systemie współzawodniczących partii oczekiwać od polityków, że będą darzyli głębokim uczuciem swoich przeciwników. Granicą sympatii do partii przeciwników (nawet do stosunkowo dobrze odbieranej Włoskiej Partii Socjalistycznej) wydaje się być 50-50 punktów, co odpowiada neutralności. Tym niemniej, w czasie pierwszych dwudziestu lat regionalnego eksperymentu, tradycyjne, typowe dla włoskich partii politycznych ogromne napięcia stopniowo zanikały ustępując miejsca coraz większemu wzajemnemu szacunkowi.

w lewo, natomiast partie centrowe oscylowały w wąskich granicach wokół środka skali, tak te w sumie partie stopniowo przesuwały się w stronę środka politycznego spektrum.