ar14

i rozumna część duszy jest dwojaka: bądź rozumna we właściwym tego słowa znaczeniu i sarna w sobie, bądź leż posłuszna rozumowi jakby ojcu¹¹⁸.

Zamieszczona poniżej tablica jest próba uzmysłowienia wzajemnego stosunku poszczególnych czyści duszy wedle poglądów Arystotelesa w El. nik.

Dusza

A. Rozumna czyść duszy    B. Nierozumna czyść duszy

A. Rozumna czyść duszy

I. Czyść rozumna w znaczeniu wtaściwym Xóyov £XOv 1102 a 28, czyli 5tavor|TiKÓv 1166 a 17

zdolność poznawaniu zdolność rozumowania naukowego eitiorupo- XoytoxtKÓv 1139 a 12, vtKÓv II39 a 12    czyli wytwarzania mnie

mań Óoj_JUOTlKÓv 1140 b 26, 1144 b 14

[[. Czyść uczestnicząca poniekąd w rozumie, słuchająca rozumu \óyou rtp petśyov, rtciSapyiKÓy kóytp 1102 b 30- 1103 a 3, czyli zdolność żywienia pragnień ópecrriKtW 1102 b 13 (czyli r)9iKÓv 1 M4 b 15)

dzielność etyczna wro- dzielność etyczna w dzona apttf) tpua\>cr| znaczeniu właściwym operą Kopia 1144 b 16

czyść duszy

II. czyść wegetatywna &penttKÓv, ipotircóv 1102 a 32-b 12

spryt rozsądek 8eivótr|ę , <ppóvr|au; 1144 b 15 B. nierozumna

I Zdolndść żywieniu pragnień ópcKTiKÓv 1102 b 13 (czyli r|9iKÓv 1144 b 15), czyli czyść uczestnicząca poniekąd w rozumie, słuchająca rozumu Xóyou rtią pctćxov itei9apxtK8v Xóyo) 1102 b 30- 1103 a 3

dzielność etyczna dzielność etyczna wrodzona    w znaczeniu właściwym

iperą (pomicą    iperri teopta

1144 b 16

A II = B I, wobec czego

i

Dusza

__I_

I    I    I

I. Czyść rozumna    II. Czyść uczestnicząca poniekąd III. Czyść nierozumna

_    w rozumie

Stosunek poszczególnych czyści duszy nie mógł zostać dostatecznie jasno uzmysłowiony za pomocą jednej tablicy, ponieważ Arystoteles — w naszym właśnie miejscu — zalicza czyść duszy ulegającą rozumowi z u r ó w n o do czyści r o z u m n e j. j u k też do czyści nierozumnej. Skutkiem tego jego podział, pozornie dwuczłonowy (na czyść rozumną i nierozumną), a w dalszym ciągu, po dokonaniu podziału każdej z tych dwóch czyści na dwie — czleroczlonowy (por. 1144 i 10), jest w gruncie rzeczy trójczlonowy, jako że wyróżnia czyść nierozumną (B U). Jest to podział identyczny z Platońskim podziałem duszy na trzy czyści, wprowadzonym w Państwie 439 D i nn., Fajdrosie 246 A I nn . w Timajosie 69 A i nn. i Te trzy części nazywają siy u Platona: ró XoytcttKÓv, co po polsku oddawano

Ta różnica jest też podstawą podziału dzielności ni różne rodzaje (czyli nu różne zalety]. Jedne z nich nazywamy dianoctycznymi inne zaś etycznymi ^u", czyli cnotami, a mianowicie mądrość teoretyczną, zdolność rozumienia i rozsądek — zaletami dianoctycznymi, a szczodrość i umiarkowanie — etycznymi¹²¹. Mówiąc bowiem o czyimś charakterze, nic mówimy, że ktoś jest mądry lub pojętny, lecz że jest łagodny lub umiarkowany, ale i mądrego chwalimy z powodu tej jego trwalej dyspozycji; te zaś spomiędzy trwałych dyspozycji, które zasługują na pochwałę, nazywamy zaletami.

Księga druga

/. Dzielność etyczna jest skutkiem przyzwyczajenia, dzielność dianoetyczna — doświadczenia

Dwa tedy są rodzaje dzielności, z których jeden stanowią zalety dianoetyczne, drugi zaś — zalety etyczne, czyli cnoty. Owóż zarówno powstanie, jak i rozwój zalet dianoetycznych jest przeważnie owocem nauki i dlatego wymagają one doświadczenia i czasu; etycznych natomiast nabywa się dzięki przyzwyczajeniu, skutkiem czego i nazwa ich [r^ucat, od fjSoę] nieznacznie tylko odbiega od wyrazu „przyzwyczajenia" (2Soę)¹. Wynika stąd też, że żadna z cnót nie jest nam z natury wrodzona; nic bowiem z tego, co jest wrodzone, nie daje sie zmienić

3 n.) El. eud. 1220 a 4 nn. U 17 nn. ] El. eud. 1220 a 39 nn. El. wielka 1185 b 38 nn.

m.in. przez: czcić rozumna, impulsywna i pożądliwa (Wt. Tatarkiewicz, Historia filozofii, I⁴. 121) albo przez : intelekt, temperament, pożądliwość (Wt. Witwicki w przekładzie Państwa i Timajosa). Plaion stwierdza wyraźnie, że część impulsywna, temperament „w chwili rozterki wewnętrznej staje z bronią w ręku po stronie intelektu", że jest jego „naturalnym pomocnikiem" (Państwo 440 E, 441 A), że „poddaje się i słucha rozumu" — a więc, na co dotychczas nie zwrócono uwagi, zupełnie tak samo jak u Arystotelesa — i razem z nim „gwałtem hordę pożądań poskramia” (Timajos 70 A i nn. Przekłady Wl. Witwickiego). Expliciie wprowadza Arystoteles Platoński podział duszy na trzy części w powszechnie za wczesne uznanych Topikach (126 a 8 i n., 129 a 11, 133 a 30); wzmianka o nim w O duszy 432 a 5 i w Retoryce 1368 b 37. — Por. wyżej, przypis 35. dianoctycznymi — tj. intelektualnymi.

^1,0 etycznymi — tj. moralnymi.

¹¹¹ In nucę zawarty jest podział zalet (a raczej wad) na etyczne i intelektualne już w Platońskim Sojlicie 228 D, E, gdzie Platon rozróżnia dwa rodzaje wad duszy i obejmuje je wspólną nazwą nikczcmności (itovąp!ot), która jest chorobą i szpetotą. Do pierwszej kategorii zaliczone są: tchórzostwo, nieumiarkowunie i niesprawiedliwość, do drugiej — wszelkie odmiany niewiedzy Owóż spośróJ przeciwieństw tych wad: męstwo, umiarkowanie i sprawiedliwość to zalety etyczne, mądrość to zaleta intelektualna. Zwraca na to uwagę O. Apeli w komentarzu do niemieckiego przekładu Sofisty (Philos. Blbliothek, t. 150). Por. wyżej, przypis 35.

¹ Por. Platon, Prawa 792 E, i przypis 35 do ks. I.

103