573

do stopnia równego, temat ten wchodzi do derywatu, por. polepszyć (lepszy : dobry), pogorszyć (gorszy : zły), powiększyć (większy : wielki), pomniejszyć (mniejszy : mały).

Do formacji z prefiksem prze- wnoszone jest znaczenie działania nadmiernego, np. przejaskrawić ‘spowodować, że coś staje się nadmiernie jaskrawe’, podobnie przedobrzyć, przetłuścić (por. odczas. przesolić (zupę)).

Nieliczne formacje z prefiksem przy- wyrażają wprowadzanie do obiektu cechy w stopniu osłabionym, np. przykrócić ‘uczynić nieco krótszym’, motywowane są więc przez stopień wyższy przymiotnika - w opozycji do skrócić ‘uczynić krótkim’, tu też należą: przybliżyć, przyciemnić (por. odczas. przypalić (obiad).

Liczne formacje z prefiksem roz- nawiązują do znaczenia przestrzennego prefiksu ‘w różne strony’, np. rozpowszechnić ‘podziałać w różnych kierunkach, aby coś stało się powszechne’; przy podstawach oznaczających stopień spoistości składników przedmiotu roz- wprowadza znaczenie zmniejszenia tej spoistości, np. rozdrobnić, rozluźnić, rozpylić, rozkudłacić, rozmiękczyć, rozcieńczyć (por. odczas. rozpędzić).

Bardzo liczne formacje z prefiksem u- odzwierciedlają najbardziej produktywny schemat derywacji kauzatywów odprzymiotnikowych w ogóle. Prefiks u-dzięki swojemu konatywnemu znaczeniu, tj. wyrażaniu działania metodycznego, celowego agensa, podkreśla kauzatywność formacji. Są one fundowane przez przymiotniki różnych typów (także relacyjne), por. uczulić, udogodnić, unieszkodliwić, upełnomocnić, uprościć, uwidocznić, uzewnętrznić.

W formacjach z prefiksem wy-, np. wyjaskrawić, wyjałowić, wysubtelnić widać wpływ derywatów odczasownikowych o znaczeniu wysokiej efektywności działania, por. wygolić, wygrabić.

Rzadkie formacje z prefiksem w z-, np. wzdłużyć, wzmocnić oznaczają efekt rosnącego działania, stąd w parafrazach pojawia się stopień wyższy przymiotnika podstawowego, por. wzmocnić ‘uczynić mocniejszym (niż dotychczas)’.

Formacje z prefiksem z- (s-, Ś-) nawiązują do funkcji perfektywizującej tego prefiksu, masowo stosowanego przy różnych czasownikach prymamych i dery-wowanych, w tym także przy kauzatywach paradygmatycznych. Te ostatnie stanowią dla nich bezpośredni wzór, por. zgęścić, ściemnić, zobojętnić, zmniejszyć, zwiększyć - jak zrumienić : rumienić, skaleczyć : kaleczyć.

Formacje z prefiksem za- są niejednolite; formant - poza kauzatywnością -przy różnych podstawach wnosi odmiany znaczeniowe obserwowane w formacjach odczasownikowych z tym prefiksem, np. zaciemnić, zacieśnić, zagęścić, zakrzywić, zaokrąglić (por. zakryć, zagiąć, zacisnąć).

4. CZASOWNIKI ODRZECZOWNIKOWE

Czasowniki odrzeczownikowe - podobnie jak odprzymiotnikowe - derywowane są za pomocą formantów paradygmatycznych i prefiksalno-paradygmatycznych; i tu obu typom mogą towarzyszyć altemacje morfonologiczne, czasem też postfiks się.

573