CCF20090605006

nić wypowiedź albo, w wypadku wypowiedzi dłuższych, każde 30 sekund wypowiedzi.

4.    Należy unikać mieszania kategorii, które raczej odnoszą się do pewnego dłuższego okresu trwania danej czynności, np. „uważnego przysłuchiwania się”, „nieuczestniczenia w dyskusji”, z kategoriami względnie łatwo odnoszącymi się do konkretnych zdarzeń, np. „samodzielnego zabierania głosu”. Te pierwsze można rejestrować po dokonaniu sztucznego podziału na jednostki zachowania w obrębie kategorii czasowych, np. co 2 minuty, lub też cały zestaw kategorii formułować w sposób charakterystyczny dla ujęcia z lekka retrospektywnego. Czasem ogólne pojęcie „nieuczestniczenie” można przełożyć na zachowanie negatywne typu: „odmowa uczestniczenia”.

5.    Lista kategorii służy obserwatorowi do dwóch celów: jako przypomnienie o zachowaniach, które są obserwowane, i jako skrótowy zapis informacji, które mogłyby być zawarte w zapisie znaczącego zachowania. Taki skrótowy zapis zawsze jest pewnym uproszczeniem, jednak z uwagi na możliwość zyskania czasu może być traktowany jako przydatny i wygodny.

6.    Można stosować dwustopniową kategoryzację, w której uszczegółowienie naprowadza obserwującego na lepsze zrozumienie tego, jakie zjawiska proste mogą być zaliczone do danej kategorii. Tak na przykład jedna z kategorii służąca do opisu pracy nauczyciela: „operowanie karami” — rejestrowana tylko jako element opisu pracy nauczyciela — może mieć następujące pod-kategorie: nagana, wyrażenie dezaprobaty, krzyk, stwierdzenie złego zachowania, przezywanie, wymyślanie, stawianie oceny niedostatecznej, polecenie pewnego zachowania, np. stanie w kącie, usunięcie z klasy, kara fizyczna.

• Rozwinięciem obserwacji skategoryzowanej jest tzw. obserwacja topograficzna. Jest to wersja obserwacji skategoryzowanej przystosowana do sytuacji klasy szkolnej. Przedstawiony tutaj sposób jej prowadzenia, podobnie jak i jego nazwa, pojawia się w pracach A. GuryckiejObserwacja tak dokony-

^: ' A. Gurycka Aktywność i bierność społeczna. Wrocław Ossolineum 1970.

wana służy do badania zachowania się jednostki w grupie i grupy jako całości, przy czym zestaw kategorii jest pomocny w badaniu zachowań uczniów danej klasy szkolnej w trakcie prowadzonej lekcji. Technikę obserwacji topograficznej można też bez większych trudności dostosować i do innych sytuacji. Ogólne zasady obserwacji topograficznej mogą więc służyć do konstrukcji narzędzi badawczych na użytek grupy innej niż klasa szkolna, byleby w grupie tej występowały odpowiednio często powtarzalne rodzaje aktywności.

W związku z tym przedstawiamy tutaj nie tę konkretną technikę, której używała w swych badaniach A. Gurycka, lecz ogólne założenia tego rodzaju obserwacji.

Obserwacja topograficzna jest obserwacją stosowaną w odniesieniu do grupy. Umożliwia proste wykazywanie różnic w zachowaniach, nie sprzyja zaś uchwyceniu następstwa czasowego wzajemnych kontaktów między badanymi osobami. Pragnąc stosować obserwację topograficzną należy:

—    wybrać właściwości, które będą poddawane obserwacji,

—    sporządzić plan przestrzeni, w której znajdują się osoby obserwowane (np. plan klasy),

—    opracować symbole zapisu,

—    przygotować pokratkowany arkusz do zapisu,

—    obserwować wybrane osoby w ustalonej kolejności i z względnie stałą częstotliwością zmiany,

—    notować obserwacje za pomocą wcześniej ustalonego kodu symboli.

Ten rodżaj obserwacji zawiera uprzednią kategoryzację form zapisu. Symbole do zapisu poszczególnych zachowań opracowane są graficznie, np. + oznacza podniesienie ręki, w związku z tym notujący może dokonywać zapisu szybko, zachowując przy tym kolejność zdarzeń. Nie ma tu jednak możliwości zaznaczenia, kiedy zachowanie osoby obserwowanej jest reakcją na bodziec, a kiedy ona sama rozpoczyna działanie, można jednak podzielić czas, w trakcie którego dokonujemy obserwacji po to, aby uzyskać dane dotyczące różnego nasilenia form aktywności w zależności od etapu działalności.

Jeśli chcemy obserwować cały zespół, to oczywiście można to uczynić tylko za pomocą dobrania odpowiednich próbek. Obser-

193

13 — Poznawanie uczniów...