DSC05679 (2)

Kiedyż zatem u scena przejściowa została dopisana? Da się i co do tego nieco wyczytać" „Przejście” — powiedzmy: most Żeby most mógł powstać, musi prowadzić z brzegu na brzeg. Brzeg drugi istnieje. Żeby owo „przejście” miało rację istnienia, musi łączyć coś z czymś, w naszym wypadku część II z części? IV. A zatem kiedy „przejście” było „dorabiane”, część IV Dziadów już istniała. To nam zaś powie o czasie dopisania sceny łączącej.

Jak świadczy wspomniana tu już notatka w autografie Dziadów części III, część IV ukończona została około Przewodniej Niedzieli, która w r. 1822 przypadała na dzień 29 kwietnia. „Przejście” zatem nie mogło powstać przed ni?, powstało później, może niewiele co później. Niechybnie jeszcze w Wilnie, w czasie urlopu, a przed wyjazdem do Kowna, tzn. przed wrześniem. Uzyskalibyśmy w ten sposób daty ramowe: kwiecień — sierpień 1822 r., zapewne bliżej kwietnia, kiedy to po ukończeniu części IV problem jakiegoś powiąza-nia istniejących elementów dzida musiał autorowi narzucać się natrętnie. Przypomnijmy, co już wiadomo o pierwotnym brzmieniu angielskiego motta na czele części II; odnosiło się ono wyłącznie do końcowej sceny, właśnie owej „przejściowej”. W grudniu 1822 r. scena była więc gotowa. Powstała niechybnie zatem jeszcze w Wilnie, wśród przyjaciół, to zaś nam tłumaczy, dlaczego w korespondencji nic znajdujemy o niej żadnej wzmianki.

Po tym wszystkim, co się rzekło, za pewny może uchodzić wniosek, że końcowa scena części II Dziadów, następująca po słowach: „Pasterko, oń tam w żałobie” — napisana została po części IV. Poeta przy jej pomocy usiłował związać dwa pokrewne utwory —już gotowe. Kiedy zaś dostał ją Czeczot? Trudno przypuścić, że dopiero w styczniu 1823 r. Znacznie prawdopodobniejsza będzie ewentualność, że wręczył mu ją sam Mickiewicz jeszcze przed odjazdem, więc wczesną jesieni? r. 1822. Poezji tom I od czerwca t r. był już w obiegu, nie ulegało też wątpliwości, żc tom II pójdzie niebawem do druku i że opiekę nad jego realizacją obejmie Czeczot. Napisana scena „przejściowa” mogła więc poczekać wraz z częścią IV na człony kompozycyjnie uprzednie, a wymagające jeszcze ostatecznego przysposobienia autorskiego.

IX

KOŃCOWE DOPRAWKI

Formowanie części II nie skończyło się jeszcze na doprawkach dostanych d. 30 stycznia 1823 (s. s.). Ale reszta dokonała się już w szybkim tempie.

Wiadomo, źc w przygotowaniu poematu do druku najwięcej kłopotu sprawiało autorowi związanie „rozpierzchłych gałązek” w jaką taką ciągłość; nic wywijały się przecież organicznie jedna z drugiej, powstawały raczej wybuchowo, a różnorodne były nic tylko tokiem i osnowami akcji, ale w samych istotach osnów. Nic dość było „przejścia”; należało

41