ED (45)

130 V. Zasady wyjaśniania faktów społecznych

za użyteczne. To siła posiadająca swą własną naturę; aby tę naturę stworzyć lub znieść, nie wystarczy dostrzec w niej jakąś korzyść. Takie zmiany zachodzić mogą tylko pod wpływem przyczyn, których są fizycznym wynikiem.

Wyjaśniliśmy np. stałe postępy podziału pracy, pokazując ich konieczność dla utrzymania się człowieka przy życiu w nowych warunkach bytu, w jakich znajdował się on raz po raz w toku dziejów. W naszym wyjaśnieniu przypisaliśmy tedy doniosłą rolę temu dążeniu, które jest dość niewłaściwie nazywane instynktem samozachowawczym. Ale przede wszystkim ono samo nie mogłoby wyjaśnić nawet zaczątków specjalizacji, gdyby warunki, od których zależy to zjawisko, nie były już urzeczywistnione, tj. gdyby różnice indywidualne nie rozwinęły się dostatecznie na skutek rosnącej nieokreśloności świadomości zbiorowej i wpływów dziedziczności¹. Trzeba było nawet, by podział pracy zaczął już istnieć, iżby dostrzeżono jego użyteczność i potrzebę, a tylko rozwój różnic indywidualnych, zakładający zwiększoną rozmaitość zamiłowań i uzdolnień, mógł taki rezultat wywołać. Co więcej, instynkt samozachowawczy nie użyźnił tego pierwszego zarodka specjalizacji sam przez się i bez przyczyny. Jeżeli kieruje się on i nas kieruje na tę nową drogę, to przede wszystkim dlatego, że droga, którą poprzednio szedł i nam iść kazał, okazała się jakby zamknięta, ponieważ rosnąca zaciętość walki, wynikająca z większego zgęszczenia społeczeństw, czyniła coraz trudniejszym ostanie się przy życiu jednostek, które poświęcały się nadal zadaniom ogólnym. Instynkt samozachowawczy musiał więc zmienić kierunek. Z drugiej strony, zwrócił się on i zwrócił naszą działalność w kierunku coraz większego podziału pracy, gdyż kierunek ten był zarazem kierunkiem najmniejszego oporu. Innymi możliwymi rozwiązaniami były emigracja, samobójstwa, zbrodnie. Otóż na ogół więzi łączące nas z naszym krajem, z życiem, sympatia, jaką mamy dla swych bliźnich, są uczuciami silniejszymi i oporniejszymi, aniżeli nawyki mogące nas odpychać od posuniętej dalej specjalizacji. Tak więc te ostatnie musiały nieuchronnie ustępować przed każdym wytwarzającym się naciskiem. W ten sposób nie nawracamy, nawet częściowo, do finalizmu. W wyjaśnieniach socjologicznych nie tracimy z oczu ludzkich potrzeb, ale uważamy, że potrzeby te mogą wywierać wpływ na ewolucję społeczną jedynie pod warunkiem ulegania ewolucji, zmiany zaś, jakie przechodzą, mogą być wyjaśnione tylko przez wskazanie przyczyn, które nie mają w sobie nic celowego.

Wszelako jeszcze bardziej przekonywająca od powyższych rozważań jest sama praktyka faktów społecznych. Tam, gdzie rządzi finalizm, rządzi także większa lub mniejsza przypadkowość, gdyż nie ma celów, a tym bardziej środków, które narzucałyby się nieodparcie wszystkim ludziom, jeśli nawet przyjąć, że znajdują się oni w tych samych warunkach. Mając dane środowisko, każda jednostka przystosowuje się do niego odpowiednio do swych skłonności w sposób wybrany spośród wielu innych. Jedna postara się je zmienić, aby zharmonizować je ze swymi potrzebami; druga będzie wolała zmienić się sama i powściągnąć swoje pragnienia. A ileż dróg rozmaitych może prowadzić i prowadzi

Zob. Emile Durkheim, O podziale pracy społecznej, tłum. Krzysztof Wakar, Warszawa 1999, ks, 2, rozdz. 3-4.