ED (56)

152 V. Zasady wyjaśniania faktów społecznych

go o jakiejś doniosłości należy szukać w ustroju wewnętrznego środowiska społecznego.

Można to nawet uściślić. Elementy, z jakich składa się to środowisko, są bowiem dwojakie: rzeczy i osoby. Do rzeczy - poza należącymi do społeczeństwa przedmiotami materialnymi - trzeba zaliczyć wytwory wcześniejszej działalności społecznej: prawo, ustalone obyczaje, pomniki literatury, sztuki itp. Jasne jest jednak, że impuls wywołujący przemiany społeczne nie może pochodzić ani od przedmiotów materialnych, ani od owych wytworów niematerialnych, ponieważ zarówno jedne, jak i drugie pozbawione są tego rodzaju mocy pobudzającej. W próbach wyjaśnienia zjawisk jak najbardziej na miejscu jest z pewnością uwzględnianie jednych i drugich. Ciążą one w jakiejś mierze na ewolucji społecznej, której szybkość, a nawet kierunek zmieniają się w zależności od nich; niezdolne są one jednak wywołać tę ewolucję. Są tworzywem, na które działają żywe siły społeczne, ale same przez się żadnej siły żywotnej nie mają. Jako czynnik działający pozostaje tedy środowisko ludzkie.

Zasadniczy wysiłek socjologa winien więc zmierzać do wykrycia rozmaitych właściwości tego środowiska, które czynią je zdolnym do oddziaływania na przebieg zjawisk społecznych. Do chwili obecnej znaleźliśmy dwie kategorie cech, które spełniają wyraźnie ten warunek. Są nimi: liczba jednostek społecznych, czyli - jak mówiliśmy także - wielkość społeczeństwa, oraz stopień koncentracji masy, czyli to, co nazwaliśmy gęstością dynamiczną. Przez to ostatnie pojęcie należy rozumieć nie czysto materialne ścieśnienie agregatu, które nie może mieć żadnego skutku, jeśli jednostki lub raczej grupy jednostek pozostają oddzielone od siebie próżnią moralną, lecz ścieśnienie moralne, którego to poprzednie jest tylko uzupełnieniem i na ogół konsekwencją. Zakładając stałość rozmiaru, gęstość dynamiczną można określić jako funkcję liczby jednostek pozostających faktycznie w stosunkach nie tylko handlowych, ale i moralnych; tj. jednostek, które nie tylko wymieniają usługi lub konkurują ze sobą, lecz także żyją życiem wspólnym. Ponieważ stosunki czysto ekonomiczne pozostawiają ludzi obcymi, można je mieć bardzo rozgałęzione, nie biorąc bynajmniej udziału w samej egzystencji zbiorowej. Sprawy załatwiane ponad dzielącymi ludy granicami, granic tych nie znoszą. Otóż wpływ na życie społeczne mogą wywierać jedynie ci, którzy biorą w nim faktyczny udział. Dlatego gęstość dynamiczną jakiegoś ludu wyraża najlepiej stopień koalescencji segmentów społecznych. Jeśli bowiem każdy agregat cząstkowy tworzy sam dla siebie całość, odrębną indywidualność, oddzieloną wyraźnie od wszystkich pozostałych, to działalność jego członków pozostaje na ogół zamknięta w jego granicach. Jeśli natomiast te społeczeństwa cząstkowe są pomieszane ze sobą w łonie społeczeństwa całkowitego lub przynajmniej wykazują skłonność w tym kierunku, to w tej samej mierze rozszerza się krąg życia społecznego.

Gęstość materialna (w każdym razie, jeżeli rozumieć przez nią nie tylko liczbę mieszkańców na jednostkę powierzchni, lecz również rozwój dróg i szlaków komunikacyjnych) posuwa się zwykle w tym samym rytmie co gęstość dynamiczna i na ogół może służyć za jej miernik. Jeżeli bowiem różne części ludności zmierzają do wzajemnego zbliżenia, nieuchronnie torują sobie drogi, pozwalając na to zbliżenie. Z drugiej strony, stosunki między odległymi punktami masy spo-