ED (57)

154 V. Zasady wyjaśniania faktów społecznych

łecznej mogą się ustalić jedynie wtedy, gdy ta odległość nie stanowi przeszkody, tzn. jest faktycznie zlikwidowana. Są wszakże wyjątki²¹ i narazilibyśmy się na poważne błędy, gdybyśmy koncentrację moralną społeczeństwa oceniali zawsze według stopnia jego koncentracji materialnej. Drogi, linie kolejowe itp. mogą służyć raczej ruchowi interesów niż łączeniu się ludności, którego są wtedy bardzo niedoskonałym wyrazem. Tak jest w Anglii, gdzie materialna gęstość jest większa niż we Francji, ale koalescencja segmentów jest mniej zaawansowana, jak o tym świadczy trwałość sentymentów lokalnych i regionalizmów.

Pokazaliśmy gdzie indziej, jak bardzo każdy wzrost wielkości i gęstości dynamicznej społeczeństw zmienia podstawowe warunki egzystencji zbiorowej na skutek tego, że czyni życie społeczne bardziej intensywnym, rozszerza horyzont myśli i działania każdej jednostki. Nie musimy powracać tu do zastosowania, jakie daliśmy podówczas tej zasadzie. Dodajmy jedynie, iż posłużyła nam ona do ujęcia nie tylko dość ogólnych zagadnień, które tu rozpatrujemy, ale również wielu innych bardziej szczegółowych problemów, dzięki czemu mogliśmy sprawdzić jej trafność za pomocą wielu wiarygodnych doświadczeń. Niemniej jednak dalecy jesteśmy od wierzenia, że odkryliśmy wszystkie osobliwości środowiska społecznego zdolne odgrywać rolę w wyjaśnianiu faktów

²¹ W naszej książce O podziale pracy społecznej popełniliśmy błąd, ujmując przesadnie gęstość materialną jako ścisły wyraz gęstości dynamicznej. Wszelako podstawienie pierwszej w miejsce drugiej jest absolutnie uprawnione we wszystkim, cokolwiek dotyczy skutków gospodarczych gęstości dynamicznej, np. podziału pracy jako faktu czysto ekonomicznego.

społecznych. Możemy co najwyżej powiedzieć, że jedynie te dostrzegliśmy i nie byliśmy zmuszeni szukać innych.

Ale przypisanie takiego znaczenia środowisku społecznemu, a w szczególności ludzkiemu, nie oznacza bynajmniej, by należało w nim widzieć coś w rodzaju faktu ostatecznego i absolutnego, poza który nie warto wychodzić. Wprost przeciwnie, jest rzeczą oczywistą, że stan tego środowiska w każdym momencie historycznym sam zależy od przyczyn społecznych, z których jedne tkwią w samym społeczeństwie, inne zaś wiążą się z akcjami i reakcjami wymienianymi przez to społeczeństwo ze społeczeństwami sąsiednimi. Nauka nie zna zresztą żadnych pierwszych przyczyn w absolutnym znaczeniu tego słowa. Fakt jest dla niej pierwotny po prostu wtedy, gdy jest dostatecznie ogólny, by wyjaśniać wiele innych faktów. Otóż środowisko społeczne jest na pewno czynnikiem tego rodzaju, gdyż zmiany, jakie się w nim wytwarzają, niezależnie od przyczyn, odbijają się wielostronnie na organizmie społecznym i wpływają mniej lub bardziej na wszystkie jego funkcje.

To, co powiedzieliśmy o ogólnym środowisku społeczeństwa, może się także stosować do swoistych środowisk każdej z poszczególnych grup, z jakich składa się społeczeństwo. Na przykład życie rodzinne będzie zupełnie inne w zależności od rozmiaru rodziny oraz od stopnia jej zaniknięcia się w sobie. Tak samo działalność korporacji zawodowych będzie zupełnie inna, jeżeli obejmować one będą całość terytorium zamiast ograniczać się, jak to było kiedyś, do obszaru jednego miasta. Mówiąc ogólniej, życie zawodowe będzie zupełnie inne w zależności od tego, czy środowisko każdego zawodu będzie wyraźnie wyodrębnione, czy też