IMG33

XVIII „GENEZIS Z DUCHA"

II. „GENEZIS Z DUCHA”

Narodziny dzieła. Oba wyjazdy Słowackiego do Pornic — w latach 1843 i 1844 — były podjęte z przyczyn zdrowotnych, ale też oddalały go od duszącej, sekciarskiej atmosfery towiańszczyznyZ pisanych w Pornic listów promieniuje zachłyśnięcie się swobodą, zachłyśnięcie własną indywidualnością, jakby odnalezieniem siebie po przytłaczającym okresie prób podporządkowania się regułom Koła. W Paryżu wciąż czekał z nadzieją, że bracia z Koła zauważą jego wyższość, że uznają go za ducha wiodącego; w Pornic znalazł się poza tą stałą męczącą konfrontacją z towiańczykami — był sam na sam z sobą i z naturą.

Toteż właśnie w Pornic powstał tekst, który jest manifestacją niezawisłości ducha Słowackiego, świadectwem wyboru własnej drogi ku rozświetleniu mistycznej wiary — Genezis z Ducha. Tekst, dla którego punktem wyjścia była wprawdzie idea Towiańskiego (iż wszystko przez Ducha i dla Ducha stworzone jest, a nic dla cielesnego celu nie istnieje...), ale który daje tak odmienną, indywidualną interpretację dziejów i przyszłej drogi ducha, że staje się wykładem nauki — czy „wiary widzącej”, jak nazywał ją Słowacki — zupełnie samodzielnym. Wykładem wiary, której twórcą, objawicielem i pro-. rokiem staje się sam poeta, Juliusz Słowacki.

Genezis z Ducha miało więc spełnić dwa zadania: stać się nową księgą objawienia — i Słowackiemu zapewnić wielkość, to uznanie, którego odmawiali mu współcześni. ^{1 2}

„Modlitwa”. W podtytule utworu Słowacki umieścił określenie rodzajowe: modlitwa. Przedstawia więc tekst jako osobisty wyraz wzniesienia uczuć i myśli ku Bogu, jako próbę nawiązania bliższego kontaktu ze Stwórcą, jako prośbę o łaskę przebaczenia grzechów i zbawienia. Te charakterystyczne dla modlitwy elementy rzeczywiście przepajają całość Genezis z Ducha. Stefania Skwarczyńska zauważyła:

Treść — opowiadanie i obraz — przerywa poeta apostrofami do Boga o typie hymnicznym, westchnieniami pochwalnymi; zakończenie jest formalną modlitwą o osiągnięcie Królestwa Bożego - drogą miłości. Modlitwy przepojone są tonem ekstazy³.

Słowacki nazwał utwór modlitwą, Skwarczyńska w swej wczesnej rozprawie widzi w nim raczej ciąg modlitw — ale jakże wiele w tym tekście jest tonu niemodlitewnego! Bo większość miejsca zajmuje w nim opowiadanie o dokonanej przez Boga i ducha pracy; a przede wszystkim — osobliwy jest ton pokory Słowackiego, to stale pokora połączona z pychą," pokora wobec majestatu Stwórcy i obca duchowi modlitwy pycha ducha, który dzięki własnemu wysiłkowi pnie się ku doskonałości. Stąd i apostrofy ku Bogu, pełne miłości, zdają się czasem utrzymane w nazbyt może familiarnym tonie: „ja’» mówiące w Genezis z Ducha jakby gawędzi z Bogiem, prosi wielekroć o pozwolenie i pomoc w rozświetleniu tajemnic i uzyskuje ją, kieruje jakby tokiem objawienia. Nawet końcowe zdania, błaganie o łaskę wiary widzącej, są przeplatane wykładem przekonań poety, chrześcijańska pokora miesza się z dumnym wyznaniem wiary jednostki wybranej. Modlitwa to o wiarę widzącą? Czy tylko modlitewna stylizacja wykładu

1

¹ Przy pisaniu tego szkicu wstępnego wykorzystuję wielokrotnie pomysły, zawarte w moich artykułach: O ,.Genezis z Ducha", „Pamiętnik Literacki” 1970, z. I; Juliusz Słowacki [w:] Polska myśl filozoficzna

2

społeczna, red. Andrzej Walicki, Warszawa 1973, s. 273—305; Słowacki i Pornic, „Przegląd Humanistyczny” 1979, nr 9; Słowacki wobec Wiosny Ludów [w:] Romantycy wobec rewolucji, red. Alina Kowalczyk owa, Wrocław 1980.

3

Stefania Skwarczyńska, Genezis z Ducha" Słowackiego wobec ..Confessiones" św. Augustyna, „Pamiętnik Literacki” 1930. z. 1, s. 119.