IMG#74 (2)

prowadziła Eichenbauma do wniosku, że „Sztuka żyje na zasadzie splotu i przeciwstawienia swoich tradycji, rozwijając i przekształcając je według reguł kontrastu, parodii, naruszania tradycji, zmiany. Nie ma ona żadnego związku przyczynowego ani z «życiem», ani z «tem-peramentem», ani z «psychologią»"^lł. Ta „estetyzująca" formuła obracając się przeciwko popularnemu socjologizmowi i genetyzmowi, na długo zakreśliła obszar dwudziestowiecznych badań literackich. Jej przedłużeniem jest immanentne nastawienie strukturalistów, kariera „poetyki historycznej" jako nauki o ewolucji form literackich, dociekania nad aktualizacją starych wątków (toposów) i dawnych form epickich w twórczości wielkich pisarzy. Mistrzem tego rodzaju analiz pozostał Szkłowski^{1 2}.

Formalistyczne badania nad prozą miały dwa kierunki. Pierwszy, zapoczątkowany przez Szkiowskiego, zajmował się kompozycją gatunków epickich, takich jak nowela czy powieść. Drugi, związany z osobami Eichenbauma i Winogradowa, interesował się językową strukturą utworów prozaicznych, rozpatrując ją w kontekście narracji i pozycji narratora. U podstaw obydwu kierunków znajdowały się pewne elementarne rozróżnienia, których precyzyjny opis był wielką zasługą formalistycznej poetyki. Analogicznie do opisanej wcześniej dystynkcji między tworzywem a formą, Wiktor Szkłowski wprowadził rozróżnienie między materiałem a tematem artystycznym (s/użel). Materiałem danego utworu literackiego może być „życie". Ale nie tylko ono: jak wykazują prace nad prozą Boccaccia, Cervantesa i Steme'a, na tworzywo utworu składają się znane schematy fabularne, motywy i wątki potoczne (topy). Tworzą one fabułę utworu. Jednakże

...bieg opowiedzianych wydarzeń, nawet z odsłonięciem ich związku przyczynowego — to jeszcze nie temat Tematem możemy nazwać jedynie powiązanie wszystkich elementów utworu artystycznego, które łączy ze sobą światopogląd artysty, jego jednolity stosunek do rzeczywistości. [...] Konstrukcja tematu jest estetycznie uwarunkowana.

I Wprowadzając retardację akcji powieści nie tylko poprzez intrygę czy przymusowe I rozdzielenie bohaterów albo też katastrofę okrętu, lecz za pomocą takich technicznych [ sposobów, jak przestawianie rozdziałów, twórca wykorzystuje te prawa estetyki, które ' warunkują chwyty kompozycyjne³.

Pewne trudności interpretacyjne nasuwa kategoria fabuiy. Trak-| towana jako „bieg opowiedzianych wydarzeń", powinna stanowić I element wewnętrznego świata utworu, tematu. Fabuła nie jest „ży-I dem", artysta dokonuje selekcji wydarzeń według określonych hierar-| chii i dopiero potem komponuje je w całość artystyczną. Borys Tomaszewski w swojej Poetyce (1925) stwierdza jednak, że ta sama fabuła może być wyłożona na wiele sposobów. Wspólnota fabuł nie I oznacza tożsamości utworów. Tomaszewski wyróżnia „artystycznie skonstruowany układ wydarzeń w utworze"⁴ i nazywa go tematem: jest to pojęcie sumaryczne, łączące jako całość materiał słowny utworu | i całość znaczeń z nim związanych (myśl, świat przedstawiony). Analogicznie jak u Szkiowskiego, fabuła to „powiązanie wypadków według wzajemnego wewnętrznego związku"⁵: może to być związek przyczynowy lub tylko czasowy. Elementarnymi jednostkami tematu artystycznego są motywy: powiązane w fabule oznaczają one przejście z jednej sytuacji w drugą. W temacie zatracają one więź logiczną czy czasową na korzyść konstrukcji artystycznej, która bezpośrednio oddziałuje na świadomość czytelnika.

„System chwytów" uprawdopodobniających wprowadzenie poszczególnych motywów i ich kompleksów nazywa się motywacją"⁶. Tomaszewski wyróżnia motywację kompozycyjną, realistyczną i artystyczną. Jako jeden z niewielu formalistów zajmuje się prawdopodobieństwem w literaturze, ale pojmuje je zgodnie z tendencją szkoły, jako kompromis między obiektywną możliwością życiową a tradycją literacką. Autor Poetyki, jak można się spodziewać, preferuje motywację artystyczną. „Każdy realny motyw powinien być jak gdyby wszczepiony | w konstrukcję utworu i oświetlony ze specyficznej strony. Sam wybór realistycznego tematu powinien być uzasadniony artystycznie"⁷.

239

1

   B. Eichenbaum, Szkice o prozie i poezji, jw., s. 74.

2

   Szkłowski pisze: „Istnieją również inne gatunki literackie, operujące motywami, które przekształcają się w wątki potoczne, w topy: jest to kombinacja umowności ciągnących jedna za drugą niby chmara nie spływających deszczem obłoków" (0 prozie. Rozważania i analizy, jw., s. 86). Nieco dalej badacz ironicznie komentuje swoje „formalistyczne" przekonania: „Wszelkiego rodzaju formaliści historię sztuki traktowali jako zmianę form bez treści, które powtarzały się niby kombinacja wyrzuconych przypadkiem kości do gry z rozmaitymi znakami na ściankach" (8.118).

3

   Ibidem, t II, s. 79.

4

   B. Tomaszewski, Poetyka. Teoria literatury, przekład zbiorowy, Poznań 1935, *151,.

5

^u Ibidem, s. 150.

6

Ibidem, 9.162.

7

¹¹ Ibidem, s. 169.