IMG352

Nad XIX wiekiem zaciążyła potrzeba przewartościowania pojęcia piękna. Klasyczne piękno przestało odpowiadać wrażliwości, uczuciowości i smakowi romantyków. Drogi poszukiwań odnowienia poczucia piękna wiodły ku przeciwnemu biegunowi, na którym znajdowała się brzydota i wzniosłość. Przy czym o ile wzniosłość zaznaczyła swą obecność w długiej tradycji refleksji teoretycznej, jak i w praktyce twórczej, o tyle brzydota istniała dotąd prawie wyłącznie na prawach negacji klasycznego piękna w stosunkowo niewielkim obszarze estetyki. Włączenie brzydoty do zasobów działań artystycznych i uczynienie z niej równoprawnego środka e k s p r e s j i stało się jednym z najważniejszych postulatów XIX i XX wieku. Równocześnie, zapoczątkowane w połowie XIX wieku ścisłe powiązanie kategorii brzydoty z refleksją nad współczesną cywilizacją nasila się i przybiera różne formy. Postulat zanarchizowania zastanej estetyki pojawi się w kontekście rozważań nad nowoczesnością m.in. u Baudelairea jak i u Nietzschego¹⁰. Dla naszych dalszych rozwa- ^{1 2} żart szczególnie interesujące są te propozycje estetyczne, które brzydotę włączą w dramatyczny, toczący się przez dziesięciolecia wielki proces wytoczony miastu. W całej Europie popularnością daleko wykraczającą poza elitarne kręgi artystyczne cieszyły się pisma Johna Ruskina . Jego bezpośredni atak na owoce cywilizacji miał wymiar estetyczno-moralny, jak i ekonomiczno-społccz-no-polityczny^{3 4}. W imię „reiigii piękna”⁵ podniósł bunt przeciwko wszechogarniającej człowieka brzydocie świata industrializacji. Nic mógł pogodzić się z faktem, iż:

• Od chwili, kiedy dziecię opuszcza kołyskę przyzwyczajamy jc do widoku nieskończonej brzydoty, która, jako stan trwały, zyskuje we wszcchśwlecic przewagę nad naturą i towarzyszy postępowi pracy przemysłowej⁶.

123

1

¹⁰ Szczególne znaczenie dla modernistycznych sądów o brzydocie miały poglądy Baudc-lalre'a. Zlo i brzydota fascynują artystę jako aspekty „nowoczesności”. „Jak możliwa jest poezja w skomercjonalizowancj i stechnicyzowanej cywilizacji” —oto podstawowy, zdaniem Mugo Friedricha, problem Baudelalre’a {.Struktura nowoczesnej liryki, tłum. E. Fellksiak, Warszawa 1978, s. 57). Równie fundamentalne staje się pytanie o piękno. Dla Baudclairc’a możliwe jest tylko piękno grozy, piękno dziwaczności. W słynnej apostrofie z Hymnu do Piękna pisał, iż „groza należy do najbardziej olśniewających klejnotów”. Sfera tajemniczości i dziwności, w którą wkraczał mieszkaniec cywilizacji XIX wieku, pociągała konieczność deformacji i „połączenia przerażającego z błazcóskim”. U Fryderyka Nietzschego wątek brzydoty będzie przewijał się przez całą jego twórczość, od Narodzin tragedii (1872) aż po Zmierzch bożyszcz (1888)

2

Wolf mocy (wyd. pośmiertne 1901). Brzydota staje się tu składnikiem dionizyjskości i mitu tragicznego. Zespolona z jakośclami dysonansu, zgrzytu, może być źródłem silnych wrażeń estetycznych. Szerokim echem odbiły się poglądy Nietzschego z późnych dzieł, w których wola mocy anulowała nie tylko opozycję dobra i zła, ale także piękna i brzydoty.

Przywołajmy także opinię Ignacego Matuszewskiego na temat szerokiego rozumienia piękna obejmującego również brzydotę: „‘Piękno’ w estetyce jest terminem konwencjonalnym, nie wszystko bowiem, co nas estetycznie wzrusza, należy do dziedziny piękna w ścisłym znaczeniu tego wyrazu. Wzniosłość i jej odmiany (tragizm) zawierają oprócz piękna inne jeszcze żywioły. Komizm również daleki jest od piękna. A brzydota? Czyż brzydota nie należy do najpotężniejszych czynników estetycznych, pomimo że stanowi antytezę piękna? ‘Piękno’ więc.

uważane jako cel działalności artystycznej, ma znaczenie daleko szersze niż piękno właściwe będące tylko jedną z zasadniczych kategorii estetycznych" (Ctkatuki, w: tcgot,Osxtuni krytyce, wyboru dokonał, wstępem opatrzył i opracował S. Sandler, Warszawa 1965, s. 139-140).

3

   Por. W. Krajewska, Recepcje literatury anielskie) v Pobaw okresie modernizmu 1881-1918, Wrocław 1972.

4

   W. Rubczyński w artykule poświęconym aksjologii Ruskina stwierdzał w zakończeniu: „Tak więc aksjologia Ruskina przedstawia się jako wcale spoista w sobie. Tradycyjne Ideały piękna, dobra I prawdy sprzęgły się w niej na sposób nowy, z uwzględnieniem zaostrzonej za Jego czasów kwestii reform społecznych, spraw zaopiekowania się państwa dolą warstw słabszych ekonomicznie - przeciwdziałania uciskowi politycznemu, zrodzonemu na ich de - a zarazem dojrzewały potęgowaniem czujności artystów i w ogóle obserwatorów na kształty, na ich oświetlenie i cienie, na barwy w przyrodzie i na postacie przemian (W. Rubczyński, Aksjologia Ruskina, „Kwartalnik Filozoficzny”, b.r.). Podobnie L. Krzywicki, przeciwstawiając Nietzschego z jego „pogardą dla niewolników" Rusklnowi, podnosi głęboki humanizm tego ostatniego, który został oparty na syntezie przenikliwych obserwacji społecznych z wrażliwością moralną i estetyczną (Desa prądy etyczne. Nietzsche i Ruskin. „'tygodnik Ilustrowany” 1898.

nr 35-36).

5

   Szczególną rolę w połączeniu nazwiska Ruskina z „religią piękna" odegrała monografia R. de la Sizeranne'a, Ruskin i kult piękna (1897), dum. A. Potocki, 1899. Pisał w niej m.in.: „(uczeń Ruskina] nie zwątpi nigdy o żadnej wielkości, o żadnym talencie, o niczyjej uczciwości: zwątpi jedynie o sile zła. (...) Będzie znał tylko jeden rodzaj buntu - bunt przeciwko brzydocie (t. II, s. 153). Jednym z tych, którzy bacznie obserwując formowanie się nowoczesności nie akceptowali jej moralnego I estetycznego wymiaru, był Ernest Mdło. Z goryczą pisał, iż współczesna „wyobraźnia odwykła od łączenia idei piękna z ideą dobra” (cyt. za-.Studia i szkice, wybrał i przełożył, przedmową poprzedził W. Gostomski, Lwów 1912, s. 104).

6

   J. Ruskin, Droga do sztuki, tłum. Sl Koszutski, Warszawa 1900, s. 169.