IMG368

mienia przez „boga-siłę”, „potwornego tytana”. Presja dydaktyzmu nakazująca wykorzystać m.in. kategorię brzydoty w ideologicznym dyskursie okazała się szczególnie silna. Nie upłynie jednak dużo czasu, gdy brzydota pod piórem Innych pisarzy zacznie uwalniać się od tradycyjnej, charakteryzującej i morałistycznej funkcji.

6. KONTYNUACJE I KONTEKSTY

Brzydota ekspresjonistyczna. Odnowienie retoryki an-tycywilizacyjnej. Brzydota stała się składnikiem różnych prądów artystycznych końca XIX i początku XX wieku: naturalizmu z jego brzydotą nędzy i bogactwa, dekadentyzm u z jego perwersyjną skłonnością do „chorego piękna”, e k s-presjonizmu z potwornymi wizjami sennymi i groteski z kaleką, zdeformowaną rzeczywistością. Różne też były drogi łączące na zasadzie analogii bądź zaprzeczenia te odmienne formy brzydoty. Sposób, jakim posługiwali się naturaliści w ewo-kowaniu brzydoty ma swoistą kontynuację w poetyce ekspresjo-nizmu. Rozpatrywane z tego punktu widzenia młodopolskie dzieje brzydoty jako kategorii estetycznej realizującej się w kręgu motywów urbanistycznych nabierają szczególnie interesującego wymiaru w zestawieniu powieści Reymonta z Krzykiem Przybyszewskiego. Nie rozwijając szczegółowo tej paraleli (historycy literatury analizowali ją kilkakrotnie¹) zasygnalizuję tylko pewne zbieżności ujawniające się w przyjętej tu perspektywie.

Charakterystycznemu dla ckspresjonizmu przeniesieniu zainteresowań ze świata zewnętrznego do sfery przeżyć duchowych towarzyszyła transformacja metod budowania rzeczywistości poetyckiej. Brzydota miasta istnieje jako cecha pejzażu wewnętrznego bohatera i poszukuje odniesienia w ciemnych sferach osobowości. Równocześnie Reymontowskie „królestwo brzydoty” zostaje zastąpione przez królestwo grozy². Jak wiadomo, intensywność środków wyrazu była zawsze nadrzędnym celem zabiegów pisarskich Przybyszewskiego. Strach l przerażenie bez reszty wypełniają obraz tajemniczego miasta wyłaniający się z halucynacji i marzeń sennych bohatera³. Groza przenika do jego emocji (stałe uczucie lęku), konstrukcji psychicznej („rozlatujące się jego ja”), potencji kreatorskiej (niemoc artysty).

Na poziomie języka Przybyszewski buduje potworność środkami najprostszymi — ekspresywnymi epitetami. Przymiotnik „straszny” spotyka się zazwyczaj kilka razy na jednej stronie, określenia pokrewne, wzmocnione aż po wulgaryzmy („potworny”, „plugawy”, „ohydny”, „poczwarny”, „monstrualny” itp.) tworzą niekiedy zestawienia dwu-, trzy- a nawet czteroepitetowe. Owa natrętność i ekspansywność semantycznie zbliżonych epitetów powoduje, jak trafnie zauważył Marian Stała, istotne przesunięcie sensów:

Kiedy Przybyszewski powtarza wielokrotnie (...) epitet „straszny" chodzi mu prawdopodobnie o coś więcej niż przypisanie tej cechy różnym elementom kreowanego świata ... Chodzi mu o sugestię, iż poprzez „straszność* („bycie strasznym”) objawia się jakaś istotna struktura rzeczywistości danej w dziele.

155

1

^B Por. np. 1. Maciejewska, Wielkie miasto w prozie okresu Młodej Polski a problemy naturali-smu, w: Problemy literatury polskiej okresu pozytywizmu. Seria III, red. E. Jankowski i J. Kulczyc-ka-Salonl, Wrocław 1984; M. Jankowiak, Funkcje mitu w prozie Przybyszewskiego I Berenta, w. Problemy literatury polskiej lat 1890-1939, Seria I, red. H. Kirchner I Z. Zabicki, Wrocław 1972. Dopełnieniem tych dwóch powieści Jest zazwyczaj Próchno, uznawane za najbardziej reprezentatywne dla modernistycznej wizji miasta.

2

   Potworność przez niektórych estetyków była uważana za odmianę brzydoty, przez Innych została wyodrębniona jako osobna kategoria.

3

   Miasto Przybyszewskiego przypomina w wielu swoich cechach jedno z „yJJIes demo-niaques” opisanych przez Michaela ZcrafTe. Zaanallzował on obrazy metropolii (Nowy York. Londyn, Wledert, Berlin) w powieściach oraz Almach i malarstwie far dwudziestych i trzydziestych („Rcvue d’csthćtlque" 1977, nr 3-4). Ten podwójny numer czasopisma zawiera także inne interesujące artykuły poświęcone tematyce miasta, m.in. Władimira Krysińskiego F.utrr alienation et utopie: la pille dans la poćsie modeme I Noemi Blumcnkranz-Onimus La v4lles des futuristes.