IMG686 (2)

668 MONOLOG ^wEWH

pod tym względem takie jego powieści, jak Zmierzch świata (1962), Zasypie wszystko, zawieje... (1973), Margines (1986).

Drugą dużą grupę zjawisk w XX-wiecznej twórczości powieściowej, jakie sygnalizuje pojawienie się w niej monologu wewnętrznego, tworzy przeniesienie wypowiedzi postaci w głąb emocjonalnych, podświadomych, nie w pełni lub całkiem nie racjonalizowanych złóż jej psychiki, w głąb przenikającego tę psychikę ruchu znaczeniowego, który wypowiada się w sposób nie podporządkowany schematom wypowiedzeniowym języka: obrazami i asocjacyjnie; te schematy, wprawdzie w nieracjonalizowanęj ekspresji znaczeniowej obecne, są jednak zredukowane do bodźców oddziaływających na równi z innymi bodźcami na psychikę postaci, lecz przez nią nie przejmowanych, nie naśladowanych. Dla tej sytuacji z kolei charakterystyczne są monologi wewnętrzne w formie „strumienia świadomości”, czyli ciągu słów — obrazów, których połączenia czynią zadość jedynie pewnemu minimum syn taktycznemu, reprezentowanemu w pisanych powieściowych przekazach przez średniki lub wielokropki. Podczas więc gdy poprzednio omawiane formy monologu wewnętrznego ukazują świadomość postaci w aktach mentalnych, acz wypowiedzeniowe) kontrolowanych i konstruowanych, ta forma ukazuje świadomość postaci w głębszej rzeczywistości mentalnej, w niekontrolowanym i niekonstruowanym, acz nieustającym ani na chwilę toku znaczeniowych poruszeń, który nie ma takich możliwości uregulowanego wypowiadania się, jak znaczenia mentalne, przybierające postać wypowiedzi językowych. Z tej racji „strumień świadomości” jako asocjacyjny ciąg słów — obrazów, stanowiących wyraz pracy znaczeniowej owej głębszej rzeczywistości mentalnej w świadomości postaci powieściowej, nazywany jest „zdaniem nieustającym”. „Strumień świadomości” jest swoiście XX-wieczną formą monologu wewnętrznego. Choć za jej twórcę powszechnie uznaje się Joyce’a jako autora Ulissesa, on sam obdarzał tym mianem Dujardina jako autora powieści Les Lauriers sont coupes. W istocie, użycie przez Dujardina monologu wewnętrznego oraz zastosowanie go konsekwentnie od początku do końca utworu były to fakty prekursorskie w stosunku do późniejszej twórczości powieściowej, operującej narracją podmiotową, subiektywną; w powieści Dujardina świat ukazuje się tylko w pryzmacie monologu wewnętrznego bohatera, a więc jako świat dostrzegany i doznawany w aktach mentalnych uwewnętrznionych i nie wypowiedzianych: całą zawartością monologu wewnętrznego bohatera i jednocześnie całą zawartością powieści jest prezentacja myśli, odczuć oraz wrażeń z sytuacji, w których uczestniczy bohater, uderzających jego świadomość. Konsekwentne

zastosowanie monologu wewnętrznego stad więc zarazem odkrycie nowej formy postaci równoczesnej do toku jej myi do toku jej obrazowych psychicznych pr wień oraz nowej formy narracji, skrajnie zrar tywizowanej i prezentystycznej, operującej kami właściwymi liryce: monologiem i czasenjj raźniejszym; tylko fragmentarycznie mor wewnętrzny bohatera powieści Dujardinaf biera formę strumienia świadomości, V żającej części wypełniony jest czynnością*# lowymi polegającymi na racjonalizowania i ników sytuacji życiowych, w jakich bohatt| się znajduje. Podobnie prekursorskie zn? jak utworowi Dujardina, w stosunku do ÓF Joyce’a i zawartych tam monologów w fop „strumienia świadomości” przyznaje się opowiadaniom niemieckiego symbolisty A tzlera, zwłaszcza zaś jednemu z nich noc tytuł Lejtnant Gustl (1900).

Monolog wewnętrzny w formie „stn świadomości” — lecz zarazem w rożnoroiff jej wersjach — stał się w XX-wiecznej twór powieściowej jedną z podstawowych techn9| racyjnych. Forma „strumienia świadomoH jawia się najczęściej w powiązaniu z nojr_ formami monologów wewnętrznych. Mo’ wskazać utwory, które są swoistymi monf monologów wewnętrznych wielu postacn Kiedy umierasz W. Faulknera, 1930, Bramy J. Andrzejewskiego, 1960) bądź też w kto monologi wewnętrzne postaci dominują Wściekłość i wrzask Faulknera, 1929; Je* Wergilego H. Brocha, 1945).

W polskiej twórczości powieściowej 13 „strumienia świadomości” pojawiła się po pierwszy — na długo przed zjawienieflU w Ulissesie Joyce’a — jako dyskursywniel stawiony przez Irzykowskiego w Pałubm_ postulat prawdziwie poznawczej metody® skięj: „Ideałem byłoby właściwie opisywać j średnią rzeczywistość w czasie teraźniejf wszystkimi szczegółami i na takim materiale piero wypowiadać swe spostrzeżenia i uwagi, uważam to zadanie za niesłychanie trudu# trudniejsze, że dotychczasowa metoda ptf pisarska, polegająca na kreśleniu fałszywych®¹ ków z żyda, przeważnie rozmówkowa lub ( jowa, przyzwyczaiła nas do tylu formułę* i 1 bów upraszczania rzeczywistości, z którycł trudno otrząść, że prawie zatarasowała lu na ogromne nietknięte obszary”. Później, w dwudziestolecia międzywojennego, monologi nętrzny w formie „strumienia ś\\iadomoścr|H ko składnik konkretnych utworów poj**J w twórczości Z. Grabowskiego, M. Promil A. Gruszeckiej, była to jednak wówczasjjj występująca sporadycznie i eksperym w zasadzie polska powieść „strumienia I