page0381

NAZWY WŁASNE W LITERATURZE PIĘKNEJ

Klara — córka Raptusiewicza. Pod tym względem nazwiska tego rodzaju zbliżają się do przezwisk jako nazw w zasadzie indywidualnych. Najczęściej eksponowane w literackich antroponimach elementy charakterystyki bohaterów to: charakter lub usposobienie, mentalność, zainteresowania lub skłonności, profesja lub funkcja, stan majątkowy. Rzadko, i raczej w nowszej literaturze, odbijają się w nich cechy związane z wyglądem zewnętrznym. Gdy nurt semantyczny skupia się głownie na wadach lub zaletach bohaterów, jak w „Monitorze^/; i w komedii oświeceniowej, przyjmuje on postać, którą można nazwać nurtem satyry czno--dydaktycznym. Jak się wydaje, w literaturze oświeceniowej nazwiska znaczące służą nie tyle typizacji charakterologicznej bohaterów, ile ustaleniu kanonu pewnych cech świadomości zbiorowej, zarówno tych potępianych, jak i pożądanych.

W funkcji nazwiska mogą wystąpić wyrazy przeniesione bez zmian z języka potocznego (np. u Fredry: Milczek, Zrzęda), częściej jednak ukształtowane są one na wzór typowych nazwisk, zwłaszcza takich, które kończą się na -ski lub -owicz. Bazę tych nazwisk tworzą głównie przymiotniki i czasowniki, czyli te części mowy, które są nazwami cech: jakości i czynności. Z „Monitora" i komedii oświeceniowej pochodzą następujące przykłady: a) o podstawie przymiotnikowej: Rubasiewicz, Zacniewski, Bogacki, Grzeczniewicz, Skromnicki, Szpetnicka; b) o podstawie czasownikowej: Hulański, Gdyralski, Wiercicki, Łajalska, Umizgalska, Plot-kiewiczowa. Jeszcze inny typ tworzą nazwiska oparte na grupie składniowej: a) na frazie nominalnej: Dobrogustski, Dobroprzyjacielski, Rudogło-wska, Mądrogłowski; b) na frazie werbalnej: Groszobierz, Przesądogański, Nieupiorowiarski, Szczeromówski. Funkcję swoistej frazy pełnią też imiona wzorowane na staropolskich imionach dwuczłonowych, np. Przodkosław, Rozumosław. Użyciu autentycznych imion staropolskich może towarzyszyć aktywizacja znaczenia składników, np. Ludomila (miła ludziom), Dobro sław (cieszący się dobrą sławą). Sporadycznie wyzyskuje się w funkcji charakteryzującej nazwiska oparte na rdzeniach obcojęzycznych (część z nich wskazuje równocześnie na narodowość bohatera), np. Geldhab (Fredro), Płut (Mickiewicz), Geist (Prus), Goldgluck (Dygasiński). Obca postać językowa może być wygodną formą kamuflażu semanty-zacji, zwłaszcza w literaturze o tendencjach realistycznych.

Wyraz, od którego pochodzi nazwisko, używany bywa w znaczeniu metaforycznym, por. Lisiewicz (Fredro), ksiądz Robak (Mickiewicz). Do bohaterów negatywnych mogą odnosić się nazwy zjawisk budzących nieprzyjemne odczucia, np. Zołzikiewicz (Sienkiewicz), Kaprowski (Orzesz-

377