page0379

NAZWY WŁASNE W LITERATURZE PIĘKNEJ

procesu twórczego lub ogólnej kompozycji tekstu pełnią one funkcję, którą — za E. Brezą (1983) — można nazwać kreacyjną, są zarodkiem fabuły, żartu, kalamburu.

Epigramat etymologizujący może służyć uwzniośleniu lub deprecjacji nosiciela nazwy. Cechy panegiryku ma tekst Kochowskiego „Tres Cha-rites" (trzy boginie wdzięku, tzw. łaski):

Trzy łaski poetowie w swym rachują rzędzie,

Toć nasza panna Łaska — czwartą łaską będzie.

Pamfletowe ujęcie cechuje wiersz Potockiego „Do księdza herbu Łada":

Każe nasz ksiądz z ambony, przyznać mu że ładnie,

Ale cóż po tym, kiedy nie żyje przykładnie.

Dopieroż by mu Łada herb przypadł ojczysty,

Gdyby wedle kazania i żywot wiódł czysty.

Ironia przebija z facecji Reja, wyzyskującej homonimię imienia Buna i apelatywu bona ('dobra'): „Bona była przezwiskiem, skutkiem jako komu". Komizm sytuacyjny na tle homonimii nazwy własnej i wyrazu pospolitego eksponuje Kochanowski we fraszce „O Koźle": „Jam — pry — jest Kozieł. — Idźże spać do chlewa". Na paradoksie oparty jest epigramat Jana Borkowskiego z tytułem-kluczem „Żałosna metamor-phosis: Mikołaj Rożen od opryszków upieczony":

Patrz, co złych dzikość czyni opryszków bezbożna:

Ah! żałosną pieczenią uczynili z Rożna!

Wartość asocjacyjna nazwisk Kopeć (kopeć 'sadza') i Skumina (tu: wtórne, nieetymologiczne nawiązanie do wyrazu komin) oraz sytuacyjna styczność osob noszących te nazwiska stały się osnową żartu Kochowskiego:

Daje za pana Kopcia córkę pan Skumina;

Bez dyspensy nie może, gdyż to jest rodzina.

W innym utworze tego poety, o znamiennym tytule „Tydzień", żartobliwe asocjacje opierają się na serii nazewniczej:

Środa, Piątek w Sieradzkiem, Czwartek przy Lublinie,

A ostatek tygodnia w której jest krainie?

Antytezę tkwiącą w znaczeniu etymologicznym imienia i nazwiska wydobywa Potocki w wierszu „Do Kazimierza Lubomirskiego":

Tak rozumiem, że zgodzić nie możesz się ni z kim,

Kiedy się w tobie imię nie zgadza z przezwiskiem.

Imię twoje kazi mier, przezwisko go łubi,

A zwykle, co kto kocha, tego nierad gubi.

375