IMG689

NADREAL1ZM zob. SURREALIZM NATURALIZM

Metoda twórcza i kierunek literacki, będący swoistą odmianą późnego XIX-wiecznego -» realizmu, powstały we Francji i rozpowszechniony w prozie i dramacie ostatniego trzydziestolecia XIX w. Jego zapowiedzi dopatrywano się już w twórczości G. Flauberta oraz E. i J. Goncour-tów(np. w powieści Herminia Lacerteux, 1864 — opatrzonej programową przedmową), a do bezpośrednich poprzedników zaliczano przedstawicieli tzw. szkoły dagerotypu (J. Champfleury i LR Duranty), specjalizujących się w drobiazgowym utrwalaniu obrazów życia drobnomieszczaństwa, półświatka i tzw. niższych sfer społeczeństwa. Właściwym twórcą, prawodawcą i pro-tagonistą naturalizmu był E. Zola, który sformułował podstawowe założenia metody naturalisty-cznej w programowym studium Le Roman ex-perimental (1880), usiłując zrealizować zawarte tam koncepcje w wielkim cyklu powieściowym Rougon-Macąuart. Historia naturalna i społeczna jednej rodziny francuskiej z czasów Drugiego Cesarstwa (1871-1893). Wokół Zoli skupiła się grupa pisarzy zwana Medańską (od posiadłości mistrza w Medan pod Paryżem, gdzie się zbierano), do której należeli G. de Maupassant, J.K. Huysmans, P. Alexis, H. Ceard i L. Henniąue. Poza nimi z naturalizmem francuskim wiązano twórczość takich pisarzy, jak A. Daudet, O. Mir-beau, J. Renard, J. Valles, P. i V. Margueritte, L. Descaves, H. Beeąue, oraz działalność teatralną A. Antoine’a.

Naturalizm był swoistym wyrazem literackim sytuacji polityczno-społecznej i kulturowej po klęsce Francji w wojnie z Prusami. Idealistyczne złudzenia zastąpione zostały trzeźwą oceną stanu rzeczy w nowych warunkach egzystencji, romantyczne mity — materialistyczno-przyrodniczą orientacją filozoficzną i olśnieniem odkryciami nauki, nowej chemii, fizjologii i medycyny. Program literacki kształtujący się w klimacie rozsądnej myśli i naukowej fascynacji był próbą stworzenia literatury posługującej się w docieraniu do prawdy takimi samymi metodami i narzędziami poznania, jakimi operują uczeni w laboratoriach eksperymentalnych. Na ostateczny kształt doktryny wpływ szczególnie znaczący wywarły przede wszystkim Darwinowska teoria walki o byt i doboru naturalnego, Taine’owska teoria środowiska oraz idea eksperymentami, szczegółowego oglądu i analizy faktów C. Bernarda. Wywiedziony z tych przesłanek program opierał się na skrzętnym zbieraniu licznych obserwacji, które, skojarzone następnie w obrębie dzieła w odpowiednie związki, miały wyjaśniać analizowane zjawiska, na tzw. dokumentaryzmie, swoistym kulcie drobiazgów i szczegółów, eliminującym niemal zupełnie z aktu twórczego fikcję i wyobraźnię, wreszcie na fizjologicznej koncepcji człowieka, absolutnie zdeterminowanego prawami natury i środowiska.

Konsekwencje doktryny naturalistycznej w realizacji literackiej prowadziły często do różnych i sprzecznych rezultatów ideowych i artystycznych. Przyrodniczy determinizm nadawał utworom szkoły naturalistycznej piętno fatalizmu i pesymizmu, ukazując człowieka jako bierny produkt dziedzicznych obciążeń i nie dających się zneutralizować wpływów środowiska, konflikty zaś międzyludzkie nabierały w oświetleniu natu-ralistów cech drapieżnej wałki o byt między egoistycznymi osobnikami, dążącymi bezwzględnie do zaspokojenia własnych potrzeb biologicznych. Zbliżało to niejednokrotnie twórczość tych pisarzy do ahumanistycznej koncepcji darwinizmu społecznego. Równocześnie jednak rygorystyczny nakaz rzetelnej obserwacji, odrzucającej wszelką idealizację rzeczywistości, pozwolił naturalistom sięgnąć w obszary i regiony żyda literaturze przednaturalistycznej na ogół obce i nie znane. Do tych zdobyczy tematycznych należy przede wszystkim rozległa penetracja środowisk proletariatu wiejskiego i przemysłowego oraz marginesów społecznych (jak np. pomijanego przez literaturę zjawiska prostytucji), a także demaskatorskie obrazy obyczajowośd i moralności klas posiadających, zwłaszcza wielkokapitalistycznej burżuazji. Ostremu widzeniu kontrastów społecznych towarzyszyły nowe środki ekspresji artystycznej, drażniące niejednokrotnie nawyki i upodobania odbiorców, jak brutalność obrazowania, antyestetyzm i autentyzm językowy, nie cofający się przed ulicznym żargonem czy drastycznym