imh488

żonkami jest poziom konfliktu między nimi. Pomimo rozwodu rodziców dziecko może odbierać „bitwy" między nimi raczej jako „wownątrzrodzin-ne" niż „zewnątrzrodzinne" - porozwodowy konflikt między rodzicami może być wówczas traktowany jako zagrożenie dla ciągłości jego relacji z odchodzącym rodzicem (Weiss 1975).¹ Z drugiej strony, jeżeli rodzice stosunkowo szybko i harmonijnie przystosują się do zmiany w swym życiu, to również dziecko będzie bardziej pozytywnie odbierało nową sytuację rodziny (Hetherington, M. Cox, R. Cox 1978). Lęk i niepokój dziecka wywołany. separacją będzie tym większy, im bliższe TIiardziej istotneTyły dla niego kontakty z rodzicem opuszczającym rodzinę. I przeciwnie, odejście rodzica może stanowić wręcz pozytywne rozwiązanie, gdy stosunki te dziecko postrzegało jako napięte i nieodpowiedzialne (Wallerstein, Kelly 1980).

Można też przypuszczać, że zdefiniowanie kryzysu przez dziecko będzie bardziej „dramatyczne", jeśli rozwód następuje w podkulturze uzna-’ jącej surowe normy w odniesieniu do niego (Brandwein, Brown, Fox 1974; Kohen, Brown, Feldberg 1979). Internalizacja tolerancyjnych ocen powinna redukować podatność dziecka na kryzys rozwodowy, ponieważ wydarzę-, nia te będą w tym kontekście bardziej aprobowane społecznie (Goodei 1956). Wpływ wieku dziecka ma prawdopodobnie charakter krzywoliniowy — dzieci młodsze (do lat 3) oraz starsze (powyżej lat 9) zdają się być pod najmniejszym wpływem kryzysu rozwodowego, zaś najbardziej na nie-, go podatne będą dzieci w środkowym przedziale wieku (3-9 lat; Long- j fellow 1979)². Jest również prawdopodobne, że większą dozę „drama-ly* /mości" będą przypisywać rozwodowi chłopcy niż dziewczęta. Jednym / możliwych wyjaśnień jest to, że rodzicem, który najczęściej opuszcza roił z Inę jest ojciec — model roli tej samej płci (Hetherington, M. Cox, R. Cox, l'J7H; Wallerstein, Kelly 1980).

Druga sekwencja powiązań między zmiennymi odnosi się do relacji d/ieeka z rodzicem-opiekunem. To, jak rodzic sprawujący opiekę radzi so-I >11* /. kryzysem rozwodowym,,określa jego dalsze funkcjonowanie w rolach md/.icielskich, a to z kolei będzie oddziaływać na osobowościowe i społeczne cechy dziecka. Szereg badań i teorii wskazuje, że istnieje zarówno bezpośredni, jak i pośredni wpływ wycofania się partnera z ról małżeńskich i rodzinnych na sposób definiowania kryzysu przez współmałżonka pozostającego z dzieckiem. Wpływ bezpośredni dotyczy uczuć lęku, niepokoju, gniewu czy ambiwalencji, doświadczanych, kiedy partner odchodzi (<.oode 1956; Weiss 1975; Kohen, Brown, Feldberg 1979). Wynika stąd, że .ili amatyczność definicji" formułowanej przez rodzica-opiekuna zwiększa się, gdy partner wycofuje się jako obiekt miłości i towarzysz życia. Wpływ pośredni dotyczy zmian strukturalnych w rodzinie i nadmiernych wymagań odnośnie pełnienia ról rodzinnych, pojawiających się po rozwodzie.

Nieobecność partnera zapoczątkowuje lub zwiększa aktywność rodzica pozostającego z dzieckiem w zakresie organizacji domu, utrzymania rodziny, opieki i wychowania dziecka (Brandwein, Brown, Fox 1974). Równo-i /ośnie jednak przestrzenne i czasowe wymagania dotyczące wykonywania tych zadań wchodzą często w konflikt. A im większa jest niezgodność wśród wymagań nowych ról, tym dotkliwiej rodzice-opiekunowie odczuwają swoją sytuację rodzinną (Goode 1956; Spanier, Casto 1979). Samotni incl/ice często doświadczają braku normatywnych wskazań jasno określających — w jaki sposób rola powinna być pełniona (istnieje na przykład ilwuznaczność co do przejmowania przez matkę instrumentalnych zadań ojca). Zatem percepcja kryzysu przez rodzica-opiekuna jest tym bardziej „dramatyczna", im mniejsza jest „przejrzystość" pełnionych przez niego ml rodzinnych (Goode 1956; Kohen, Brown, Feldberg 1979). Innym problemom rozwiedzionych osób, zwłaszcza kobiet, jest fakt częstego odbierania przez nie swojej sytuacji rodzinnej jako stygmy społecznej. Zatem im bardziej represyjne są normy dotyczące rozwodu, tym silniej kobiety rozwiedzione będą przeżywały odejście współmałżonka (Goode 1956; Kohen, Brown, Feldberg 1979).

Kolejny człon modelu Petersona dotyczy zależności pomiędzy sposobem pełnienia przez matkę roli socjalizacyjnej a poziomem społecznej kompetencji dziecka. Zależność ta jest dwukierunkowa. Wsparcie rodzicielskie, właściwa argumentacja, ograniczenie przymusu i konsekwencja w postępowaniu z dzieckiem — w prostej linii zwiększają jego społeczną kompetencję i przeciwnie — mniejsze wsparcie, rzadsza argumentacja, większy przymus i brak konsekwencji — ujemnie wpływają na jej poziom.

1

' Chociaż nie jest jasne, czy separacja dwojga rodziców natychmiast łagodzi stresy związane z konfliktem małżeńskim lub czy skutki konfliktu są dla dziecka bardziej długotrwałe, J.S. Wallerstein i J. Kelly uważają (1975, cyt. za W.C. Longfellow 1979), że stopień przedrozwodowego konfliktu między rodzicami nie jest związany z porozwo-dowym przystosowaniem badanych dzieci przedszkolnych. Natomiast jeżeli po rozwodzie rodzice dalej prowadzą interakcje w sposób skonfliktowany, na przystosowanie ich dziecka będzie to miało wpływ negatywny.

2

Właściwsze wydaje się stwierdzenie, że style mechanizmów obronnych i ewolucja wzorców przystosowania zmieniają się wraz z wiekiem dziecka, niż że adaptacja do rozwodu jest łatwiejsza bądź trudniejsza dla pewnych grup wiekowych. Badania wykazują, że świadomość i znaczenie przypisywane stresującym wydarzeniom rozwodowym są ograniczone w przypadku dzieci młodszych. Bardziej zdolna do prawidłowego rozróżniania sytuacji w rodzinie, odcięcia się od ulegającej rozpadowi relacji rodziców i radzenia sobie z rozwodem jest młodzież dojrzewająca (Longfellow 1979; Wallerstein, Kelly 1980). Poziom wiekowy jest ważny nie tylko na zmiany w poziomie kompetencji Doznawczych i społecznych dziecka, ale także ze względu na wzrastającą rolę powiązań ipolocznych poza rodziną (grupa rówieśnicza, szkoła). Reakcja na rozwód będzie więc nna w przypadku dzieci młodszych, dla których zaburzona interakcja rodzic-dziecko ^odkopuje jedyny fundament ich życia, a inna w przypadku dzieci starszych, które moją znaleźć alternatywne źródła satysfakcji i rozwoju osobowego poza rodziną (Long-i‘llow 1979; Hetherington 1981).