Komentarz art0 Grzegorczyk

Grzegorczyk Tomasz

Zakamycze 2003

kJ

Komentarz do art. 180 kodeksu postępowania karnego (Dz.U.97.89.555), [w:] T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Zakamycze, 2003, wyd. III.

1.    Przepis normuje uchylanie tajemnicy służbowej, zawodowej i funkcyjnej. Jeźei' świadek powołuje się na związanie taką tajemnicą, zwolnić od jej zachowania może sąd lub prokurator (§ i), a decyzja taka jes: mezaskarźaina; dalsza odmowa zeznań ma charakter odmowy bezpodstawnej. Pojęcie tajemnicy służbowej określa art. 2 pkt 2 ustawy o ochronie informacji niejawnych z 1999 r. (zob. uw. i do art. 179); dla uznania informacji za objętą tą tajemnicą decydujące jest zaklasyfikowanie jej Jako 'poufna^- lub “zastrzeżona” (art. 19 I 23 ust. 2 tej ustawy). Tajemnice zawodowe i funkcyjne wiążą się zaś z wykonywanie określonych zawodów lub piastowaniem określonych funkcji i uzyskaniem, przez wykonywanie tego zawodu lub funkcji, informacji, która wedle wewnętrznych przepisów jest objęta tajemnicą.

2.    Szczególną regulację zawarto w § 2 aktualnie - po nowelizacji ze stycznia 2003 r. - do pięciu tajemnic zawodowych: adwokackiej, radcy prawnego, lekarskiej, notarialnej oraz dziennikarskiej. Tajemnica zawodowa adwokata, o charakterze nieobrończym • obrończą obejmuje bowiem art. 178 pkt 1 - obejmuje wszystko, o czyn dowiedział się on udzielając pomocy prawnej (art. 6 ust. 1 Prawa o adwokaturze). Tajemnica radcy prawnego ma podobny oarakter, obejmując wszystko, o czym radca dowiedział się w związku z udzielaniem pomocy prawnej w tym charakterze (art. 3 ust. 3 ustawy o radcach prawnych z 1982 r.). Tajemnica zawodowa lekarza obejmuje z kolei wszelkie informacje związane z pacjentem, a uzyskane w zw.ązku z wykonywaniem zawodu (art. 40 ust. 1 ustawy z 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza - Dz. U. z 1997 r. Nr 28, poz. 152), przy czym nie obowiązuje ona lekarza m.in., gdy tak stanowi ustawa (w tym l k.p.k. w zakresie w nim wskazanym) lub gdy Jej zachowanie może stwarzać niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia pacjenta albo innych osób lub gdy odejście od mej jest niezbędne dla leczenia pacjenta u innego lekarza bądź dla celów naukowych (art. 40 ust. 2 ustawy). Niepodlegającą uchyleniu tajemnicą medyczną jest jednak tajemnica określona w art. S2 ust. 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego z 1994 r. (zob. uw. 4 do art 178). Tajemnica notarialna ujęta została w aą,.A8 ustawy z 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie (tj. Oz. U. z 2002 r. Nr 42, poz. 369); obejmuje ona okoliczności sprawy, o których notariusz dowiedział się ze względu na wykonywane czynności notarialne, poza Informacjami udostępnianymi na podstawie przepisów o przec-wdziałanlu wprowadzaniu do obrotu finansowego watości pochodzących z nielegalnych lub nieudokumentowanych źródeł. Zakłada się tu, źe obowiązek ten ustaje ex lege w razie zeznawania w charakterze świadka, chyba że ujawnienie tajemnicy zagraża dobru państwa lub ważnemu Interesowi prywatnemu, k ędy to zwolnić notariusza od zachowania tajemnicy może, według Prawa o notariacie, tylko Minister Sprawiedliwości. W odniesieniu do procesu karnego wyposaża się sąd w prawo zwolnienia notariusza w warunkach przepisu powyższego, I tego dotyczy art. 180 § 2 k.p.k.

Natomiast tajemnica dziennikarska obejmuje obowiązek zachowania w tajemnicy:

a)    danych umożliwiających identyfikację autora materiału prasowego, listu do redakcji lub innego materiału o podobnym charakterze, jak również osoby udzielającej informacji, gdy zastrzegła ona sobie anonimowość, oraz

b)    wszelkich Informacji, których ujawnienie mogłoby naruszyć chronione prawem interesy osób trzecich (art. 15 ustawy • Prawo prasowe z 1984 r. - Dz. U. Nr 5, poz. 24 ze zm.).

3.    W przypadku pięciu tajemnic szczególnych (§ 2) zwolnienie od ich zachowania może nastąpić tylko decyzją sądu, niezależnie od stadium procesu. W postępowaniu sądowym będzie to postanowienie o przesłuchaniu danej osoby w charakterze świadka. Jako równoznaczne ze zwolnieniem jej od obowiązku zachowania tajemnicy, a w postępowaniu przygotowawczym - o zezwoleniu na przesłuchanie (§ 2 zd. II); trzecim możliwym postanowieniem staje się odmowa przesłuchania (na wniosek strony) lub odmowa zezwolenia na przesłuchanie (na wniosek prokuratora w postępowaniu przygotowawczym). Na postanowienia te przysługuje zażalenie (§ 2 zd. III); służy ono zarówno wnioskującemu o przesłuchanie (zezwolenie na me), jak i mającemu być świadkiem adwokatowi, radcy prawnemu, notariuszowi, lekarzowi czy dziennikarzowi (zob. art, 459 § 3). W postępowaniu przygotowawczym z wnioskiem o zwolnienie przez sąd od zachowania Jednej ze wskazanych tu tajemnic może wystąpić Jedynie prokurator. Nie może żądania takiego zgłosić sądowi strona. Jest to zrozumiałe, gdyż uprawnionym do zwalniania od zachowania Innych tajemnic w przygotowawczym stadium procesu Jest właśnie prokurator. Jego wniosek powinien wskazywać na Istnienie materialnych (merytorycznych) podstaw do zwolnienia. W przedmiocie tego wniosku sąd winien rozstrzygnąć w terminie nie dłuższym niż 7 dni od Jego otrzymania, z tym że jest to jednak termin instrukcyjny. Sąd rozstrzyga w kwestii wniosku na posiedzeniu bez udziału stron.

Materialnym warunkiem zwolnienia od zachowania tajemnicy jest tu ustalenie (p-zez uprawdopodobnienie), źe:

a)    uchylenie takie jest niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości i

b)    okoliczność, odnośnie do której następuje zwolnienie (a więc konkretna, wskazana we wniosku o zwolnienie, a nie cala wiedza, np. dziennikarza o sprawie), nie może być ustalona na podstawie Innego dowodu (§ 2 zd. I in fine); wymogi te muszą być spełnione łącznie.

Odmowa zeznawania po zwolnieniu od zachowania tajemnicy jest odmową bezpodstawną, z możliwością stosownia kar porządkowych wobec świadka. Za zasadne uznać jednak należy sugestie zawarte m.in. w uzasadnieniu uch. 7 sędziów SN z 19 stycznia 1995 r. (I KZP 15/94, OSNKW 1-2/1995, poz. i), że sięganie wówczas do najsurowszej z nich, tj. kary porządkowej aresztowania, powinno odbywać się z dużą rozwagą i oględnością. W razie odmowy zwolnienia, możliwe jest ponowne wystąpienie o zwolnienie, jeżeli w toku dalszego postępowania okaże się, że ustalenie danej okoliczności niezbędnej i Istotnej dla postępowania, nie Jest Jednak możliwe bez uchylenia tajemnicy.

4.    W odniesieniu do dziennikarza kodeks zawęża możliwość zwolnienia od zachowania tajemnicy zastrzegając, iż zwolnienie nie może obejmować ujawnienia danych Identyfikujących autora materiału prasowego lub Informatora, gdy zastrzegł on sobie anonimowość (§ 3), przy czym ograniczenie nie działa w odniesieniu do informacji dotyczących przestępstw wskazanych w art. 240 § 1 k.k., tj. w odniesieniu do których istnieje prawny obowiązek zawiadamiania (§ 4). Należy przy tym przyjąć, ze przepis § 4 wyłącza ochronę tajemnicy dziennikarskiej zarówno od strony źródła informacji, jak i autora anonimatu. Ratio legis tego rozwiązania sprowadza się bowiem do tego, by przy najcięższych przestępstwach uzyskać pełne zeznanie dziennikarza, Jeżeli spełnione są warunki § 2, z dalej posuniętą ochroną Jego zawodowej tajemnicy przy mniej poważnych czynach (zob. też Z. Gostyński, Tajemnica dziennikarska..., s. 13-14). Zakaz wskazany § 3 (poza sytuacją określoną w § 4) ma charakter bezwzględny i nie może być uchylony (zob. uch. SN z 22 listopada 2002 r., I KZP 26/02, OSNKW 1-2/2003, poz. 6). Rozwiązanie to pozostaje w zgodności z art. 10 EKPC, który zakładając wolność przekazu informacji przyjmuje możliwość jej ograniczania niezbędnego 'w społeczeństwie demokratycznym w Interesie bezpieczeństwa państwowego, Integralności terytorialnej lub bezpieczeństwa publicznego ze względu na konieczność zapobieżenia zakłóceniu porządku lub przestępstwu (...) lub zagwarantowanie powagi i bezstronności władzy sądowej'.

5.    Przepis § 5 zastrzega, źe odmowa przez dziennikarza ujawnienia danych dotyczących źródła informacji i anonimatu nie uchyla Jego odpowiedzialności karnej za przestępstwo, Jakiego dopuścił się publikując Informację, np. ujawnienia tajemnicy państwowej (art. 265 k.k.) czy zniesławienia (art. 212 k.k.). Wątpliwa Jest natomiast przy takiej odmowie odpowiedzialność dziennikarza za poplecznlctwo z racji utrudniania postępowania karnego (art. 239 § 1 k.k.). Jest to bowiem przestępstwo materialne, skutkowe (zob. A. Marek, Prawo karne. Zagadnienia teorii I praktyki, Warszawa 1997, s. 602; L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2002, s. 276), zaś zgodnie z art. 2 k.k. przy przestępstwach skutkowych z zaniechania - a takim jest odmowa ujawnienia informacji przez dziennikarza -odpowiada jedynie osoba, na której ciążył prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi, który wszak na dziennikarzu nie ciąży (zob. też Z. Gostyński, Tajemnica dziennikarska..., s. 16-18).

6.    Kwestię zajmowania dokumentów na okoliczności objęte wskazanymi w art. 180 tajemnicy - zob. art. 225 i 226. Szczególne rozwiązanie zawarto tu w odniesieniu do zajmowania dokumentacji psychiatrycznej (§ 4 ar;. 225) oraz możliwości decydowania przez prokuratora w postępowaniu przygotowawczym odnośnie do wykorzystania zajętej dokumentacji o treści objętej tajemnicą lekarską (zob. uw. 6 do art. 225-226).