nowe2

Społeczne tworzenie ojczyzn. Próba teoretycznego przybliżenia

pojęciem ojczyzny, które sprowadzane jesi głównie do potrzeby kompensacji. Trudno odnaleźć się w obcej przestrzeni, mając jednocześnie utrwalony obraz utraconej ojczyzny. Takie podejście wydaje się jednak zbyt jednostronne, chociaż - jak można przypuszczać - istnieje szczególnie w doświadczeniu osób przybyłych nu Mazury w pierwszych powojennych latach.

Ojczyzny rozumiane są w tej pracy jako sfery realnego świata przeżywanego, światy dnia codziennego. Tworzenie ojczyzn to proces, w którym winna być osiągana przejrzystość społecznych przestrzeni, czyli stan. w jakim uzyskujemy poczucie panowania nad własnym losem i nad własnym otoczeniem. Zdaję sobie sprawę, że towarzyszyć temu może złudne przekonanie, iż ojczyzny mogą być postrzegane jako przestrzenie idealne, skończone, przestrzenie nie dającego się już przekroczyć spełnienia¹.

Kluczowe znaczenie w procesach tworzenia ojczyzn posiada kategoria przestrzeni społecznej (Simmel, 1975; Halbwachs, 1969). Genrg Simmel stwierdza, że przestrzeń oprócz tego, iż stanowi symboliczne odbicie stosunków międzyludzkich, jest również warunkiem zaistnienia świata przeżywanego, świata dnia codziennego. Maurice Halbwachs szczególne znaczenie przestrzennego otoczenia wyjaśnia tym. że z jednej strony grupy, które w nim żyją. wywierają nań określone piętno, z drugiej 2aś strony wyobrażenia tych grup są określane przez przestrzeń, w jakiej przyszło im żyć, mogą więc odnaleźć zbiorową pamięć w przestrzeni, którą same ukształtowały.

Należy przy tym uściślić, żc posługujemy się pojęciem przestrzeni społecznej rozumianej jako swoista synteza elementów, pochodzących z innych przestrzeni (topograficznej, biologicznej, antropologicznej, czasowej, geograficznej, demograficznej i kulturalnej). Jaka to będzie synteza, jaka będzie jej treść, zależy od konkretnych warunków. Ten sposób traktowania przestrzeni może być wywiedziony z założeń, które poczynił Florian Znaniecki (1938). Gdy patrzymy na przestrzeń oczami uczestników życia społecznego, musimy dostrzec wiele różnych jakościowo przestrzeni, stanowiących pewną zamkniętą całość, odrębną od innych całości, ale nic w sposób fizyczny. lecz jako wartość zbiorowa, jako przedmiot wspólnego ludzkiego doświadczenia.

Przestrzeń staje się ojczyzną wtedy, gdy pojawia się identyfikacja z obiektami ją wypełniającymi. Należą do nich obiekty przyrodnicze nie tknięte ręką człowieka, jak i te (również przyrodnicze) powstałe w wyniku ingerencji człowieka. Ina-Maria Graverus (1978) zwraca uwagę na to. że ta przestrzeń-krajobraz oprócz warstwy symbolicznej posiada zna-

' Takie ujęcie odnajdziemy w wielu utworach literackich (np. Emu Wiecbert. 19S6). Obecne jest ono również w motywach ludzkich działań i oczekiwaniach wobec otaczaj*-74 cego nas świata.