Obraz (11)

194 DYDAKTYZM

społeczny i kształt artystyczny nie zanikły po pierwszym okresie rozwojowym pozytywizmu. Odżyły też później w literaturze popularnej (przede wszystkim w twórczości Rodziewiczówny, m.in. w Strasznym dziaduniu, 1887, Dewajtisie, 1888, Błękitnych, 1890, Na wyżynach, 1895) i w literaturze dla młodzieży (np. w powieściach Urbanowskiej — Księżniczka, 1886, i Wszechmocni, 1892; także w twórczości W. Izdebskiej, B. Porawskiej, Z. Bukowieckiej i in. oraz w kierowanych do młodzieży powieściach historycznych pióra takich autorów, jak W. Przyborowski, Teresa Jadwiga — J. Papi i in.), a wreszcie — ale w tym wypadku wchodzi w grę bardziej poetyka niż identyczność programu społecznego — w wysokoartystycznej powieści z 1. 90-tych (zwłaszcza Australczyk <1894) Orzeszkowej i Emancypantki <1890—1893) Prusa).

Powieść tendencyjna 1. 1865 — 1875 to przede wszystkim utwory Orzeszkowej (z Ostatnią miłością, 1867, Panem Grabą, 1869—1870, Pamiętnikiem Wacławy, 1871, i Martą, 1873, na czele), M. Bałuckiego (zwłaszcza O kawał ziemi, 1872) i W. Marrene-Morzkowskiej. Ich program społeczny jest wyraźnie promieszczański. Zawiera się w nim potępienie arystokracji, która przeszkadza „postępowi”, aprobata postawy „szlachcic mieszczaninem” oraz ekspozycja haseł polskiego pozytywizmu (pracy u podstaw, pracy organicznej, emancypacji i in.). Program ten ujawniał się w explicite wyłożonej tezie utworu, której służyły wszystkie jego elementy strukturalne. Przede wszystkim dotyczy to narracji, w której szczególną rolę grają zespoły zdań uogólniających. W ich treści zawarte są podstawowe przesłanki utworu, ale równie ważna jest ich forma, w której ujawnia się nadawca utworu jako nauczyciel prawd moralnych i społecznych. Zdania te bowiem przede wszystkim typizują i interpretują podstawowe zjawiska ze świata przedstawionego, zwłaszcza zaś postacie. Te ostatnie są ustawione niemal zawsze antytetycznie, tj. głównemu bohaterowi pozytywnemu, będącemu reprezentantem postępu społecznego (często jest to inżynier, lekarz lub nauczycielka, ale bywa także „postępowy” ziemianin albo fabrykant), przeciwstawiony jest społeczny pasożyt, najczęściej arystokrata. Kreacja postaci jest całkowicie jednoznaczna: pozytywny protagonista spełnia cały szereg szlachetnych czynów (np. ratuje dziecko z pożaru czy powodzi), jego antagonista natomiast nie ma żadnych cech dodatnich (nawet zewnętrznie jest odrażający, rudy czy zezowaty). Temu antytetycznemu ustawieniu postaci odpowiadają opozycje przestrzenne (bohater negatywny jest wpisany w „złą” przestrzeń, związaną z występkiem) i czasowe (bohater pozytywny reprezentuje świetlaną przyszłość), a także odpowiedni przebieg fabuły, w której zwykle zwycięża — w najgorszym razie tylko moralnie — postać reprezentująca postulowane cnoty społeczne i uosobiająca najwyższy poziom etyczny.

Związane z formowaniem się programu polskiej powieści dojrzałego realizmu i powieści naturalistycznej ataki na dydaktyzm literatury, poczynające się w trakcie powstawania powieści tendencyjnej, a nasilające się po 1880 r., doprowadzają do powolnego i nierównomiernego zanikania niektórych cech szczególnie związanych z bezpośrednią prezentacją tez utworów, a wreszcie — do zaniku dydaktyzmu sensu stricto w literaturze wysokoartystycznej. Z elementów charakterystycznych dla struktury powieści tendencyjnej stosunkowo najszybciej zaniechano uogólniających komentarzy, potem zaś — kreacji jednoznacznie pozytywnego bohatera, choć utrzymała się ona dość długo zwłaszcza w tych utworach, w których dominowała problematyka narodowa (pojawia się więc jeszcze pod koniec wieku np. w schemacie fabularnym „marnotrawnego syna ojczyzny”, w którym pozytywnym patriotom są przeciwstawiane postacie negatywnych kosmopolitów). Przekształceniu i zanikowi uległa też sama teza i leżący u jej podstaw program społeczny, kwestionowany już w 1. 70-tych i zdeprecjonowany w 1. 80-tych. Nie znaczy to jednak, że literatura tych lat odżegnała się od pełnienia służby społecznej i narodowej. Ucisk narodowy wciąż sprzyjał zajmowaniu przez pisarzy nie tylko pozycji „badaczy praw społecznych”, ale także „przewodników narodu”. Dlatego też niektóre cechy literatury tendencyjnej pojawiają się najczęściej w ostatnim 20-leciu XIX w. w tych utworach, w których podstawową rolę odgrywa problematyka narodowa (np. w Nad Niemnem). Charakterystycznie występuje w nich zwłaszcza antytetyczne ustawienie bohaterów i przestrzeni literackiej („swoi” i „obcy”, apoteoza polskiej natury). Tak szeroko pojęty dydaktyzm można zauważyć w literaturze XIX w. aż do jego schyłku.

Lit.: P. Chmielowski, Dzieje krytyki literackiej w Polsce, 1902; T. Cieślikowska, Problem tendencyjnej powieści pozytywizmu, ..Prace Polonistyczne” S. XVI, 1960; S. Morawski, Studia z myśli estetycznej XVIII i XIX wieku, 1961; M. Żmigrodzka, Orzeszkowa. Młodość pozytywizmu, 1965; H. Markiewicz, Dialektyka pozytywizmu polskiego, [w:] Przekroje i zbliżenia. Rozprawy i szkice historycznoliterackie, 1967; A. Martuszewska, Pozycja narratora w powieściach tendencyjnych Elizy Orzeszkowej, 1970; M Żmigrodzka, Proza fabularna w kraju, [w zbiorze:] Literatura krajowa w okresie romantyzmu 1831 — 1863, red. M. Janion, B. Zakrzewski i M. Demałowicz, t. 1, 1975, Obraz Literatury Polskiej XIX i XX Wieku, S. III; J. Barczyński, Narracja i tendencja. O powieściach tendencyjnych Elizy Orzeszkowej, 1976; J. Bachórz, Od romantyzmu do powieści tendencyjnej, [w zbiorze:] Studia

0    narracji, red. J. Błoński, S. Jaworski i J. Sławiński, 1982.

Anna Martuszewska

Zob. też Bohater powieściowy, Dramat ludowy, List poetycki, Literatura dla dzieci

1    młodzieży, Literatura dla ludu, Literatura popularna, Nowela, Opis, Poemat opisowy, Powiastka, Tendencyjność