P1050282

Jeiena W, Paditćitwa

114

[20]

pochodzenie żółwiej skorupy). Na odwrót, większość bajek o dziwnym morale to takie, które bez niego właśnie w ogóle pozbawione byłyby sensu, jak np. Lis i maska aktorska (27). Morał odzwierciedlający punkt widzenia postaci skompromitowanej spotykamy nie w bajkach przypadkowych czy peryferyjnych, lecz właśnie w takich, które były wykorzystywane we współczesnej im literaturze i w tyciu. Można powołać się tu na wykorzystanie bajek Rybak grający na flecie (11) przez Cyrusa (opisane u Herodota) lub Słowik i jastrząb (4) przez Hezjoda (zob. /8/), z tą właśnie treścią ideową, która odzwierciedlona jest w morale.

Posługując się kryterium Wygotskiego /!/, który w jednym szeregu umieszczał takie zjawiska wpływające na stronę artystyczną utworu, jak odstępstwo od naturalnego szyku wyrazów, łączenie dźwięków w melodię, zachwianie naturalnego biegu wydarzeń w fabule („Ta krzywa linia [...] będzie właśnie krzywą formy artystycznej”), możemy dodać do tego szeregu i zachwianie naturalnej odpowiedniości semantycznej między bajką a morałem.

Wygotski proponuje, by morał „niewłaściwy” w bajce poetyckiej traktować jako przejaw początku wypowiedzi (skazowoje naczalo), polegający na włączeniu do tekstu reprezentanta innego punktu widzenia. Z przeprowadzonej analizy wynika jednakże, że w niepoetyckiej — według określenia Wygotskiego — bajce Ezopowej gra oparta na różnych punktach widzenia przeprowadzana jest w sposób bardziej wyraźny niż w bajce poetyckiej. Dla dzisiejszego czytelnika bajki Ezopa z ich przesunięciem punktu widzenia dadzą się powiązać z najbardziej nowoczesnymi gatunkami literackimi, takimi jak sztuka Toma Stopparda Rozenkrantz i Gildenstern. w której postacie tytułowe są głównymi bohaterami sztuki, Hamlet zaś statystą.

Rzecz ciekawa, że w późniejszych opracowaniach bajek Ezopa o dziwnym morale zmierzano do tego, by usunąć powstające zaskoczenie. Np. w Lisie i masce aktorskiej Lessing podejmuje specjalne kroki, by uniknąć spodziewanego podejrzenia czytelnika, iż sądy lisa na temat maski wynikają z jego niekompetencji: „Cóż to za głowa 1 — rzekł lis oglądając ją. — Bez mózgu, a z rozwartymi ustami! Czyżby to miała być głowa gaduły? Ten lis znał was, niewyczerpani mówcy...”

Fedrus w bajce Lis i maska aktorska (1.7) zachowuje dokładnie Ezopową relację między opowiadaniem a morałem, tj. relację dziwną z naszego punktu widzenia. Jednakże w wielu innych antycznych opracowaniach bajek Ezopa znika gra oparta na punktach widzenia. Porównajmy Ezopa bajkę 158 (poi. 163) z bajką Babriosa Wilk i staruszka (16), gdzie wilk uświadamia sobie własną głupotę: Ha! cóż! wierzyłem kobieciel; Ezopa bajkę 11 z bajką Babriosa Rybak grający na flecie (9): [Nie myśl, że bez trudu osiągniesz zysk; ale za to, kiedy uzyskasz to, czego pragniesz, wtedy śmiej się i żartuj do woli] (drwina została ujawniona); Ezopa bajkę 100 (poi. 102) z bajką Babriosa Zeus, Posejdon, Atena i Momos (59): [nie staraj się zaspokoić zazdrości, lecz czyń to, co uważasz za potrzebne]. Bajka Krylowa Taniec ryb zachowuje ten sam motyw co bajka Ezopa Rybak grający na flecie (11). Jednakże wersja, iż ryby tańczą z radości, przeznaczona jest wyłącznie dla lwa, którego chłop za nos wodzi, nie zaś dla czytelnika.

Do bardziej komicznych przykładów poprawek, zmierzających do odcięcia się od skompromitowanych reprezentantów punktu widzenia, należy przytoczona przez