P1100489

1. Przedmiot leksykologii

Leksykologia a leksykografia

Leksykologia jako dyscyplina naukowa badająca słownictwo pod różnym kątami widzenia wyodrębniła się znacznie później niż fonetyka i gramatyka W związku z tym nie tylko szereg pojęć naukowych, którymi się posługuje ale i przedmiot tego działu językoznawstwa do tej pory nie doczekały się precyzyjnego określenia.

Termin leksykologia (gr. przym. leksikós, od rzecz. leksis = mowa, sposób mówienia, wyraz+logos — słowo, nauka) pojawia się na gruncie polskim dopiero w drugiej połowie XIX wieku.^Słownik języka polskiego Orgelbranda^ zwtany-włleńskim (Wilno11861), notuje go w znaczeniu czysto technicznym: ‘nauka o słownikach i icfTukładaniu’. Słownik języka polskiego Karłowicza—Kryńskiego—Niedźwieckiego, zwany warszawskim (Warszawa 1900—1927), podaje dwa jego znaczenia: 1. ‘nauka o układaniu słowników, o słownikach’; 2. ‘nauka o znaczeniu i używaniu wyrazów, słownikar-stwo, słownikoznawstwo’. W Słowniku języka polskiego pod redakcją Witolda Doroszewskiego (Warszawa 1958—1969) omawiane hasło zostało objaśnione w sposób następujący: ‘dział językoznawstwa badający wyrazy pod kątem ich znaczenia i użycia; nauka o słownictwie, teoretyczna,naukowa podstawa leksykografii’. Leksykologia — inaczej mówiąc — zajmuje się zasobem jednostek leksykalnych języka, czyli słownictwem.

Leksykografia zaś (od gr. leksikon = slownik+graphó = piszę) jest rejestrowaniem i objaśnianiem wyrazów. Pojęta najogólniej jako praca nad badaniem historii wyrazów obejmuje także ich gromadzenie, a więc sporządzanie ich zbiorów, czyli słowników.

Pojęcie jednostki leksykalnej

Jednostka leksykalna to reksem, który Halina Kurkowska definiuje jako „część członu syntaktycznego pozostałą po usunięciu jego wykładnika syn-taktycznego”⁵*. Na przykład w zdaniu: Rolnika jedzi\e |«aj wozile — lekse-my to wyróżnione części członów.

Leksemy mogą być: 1) proste, tzn. równe moTfemomleksykalnym (np. jedź-, woź-)', są wówczas zawsze semantycznie nieregularne: ich znaczenie nie wynika z ich składu fonemowego; 2) złożone z morfemów leksykalnych i słowotwórczych (np. roi- nik-) stanowiące bądź regularne semantycznie, bądź nieregularne konstrukcje morfemów.

Jednostkami leksykalnymi mogą być także nieregularne semantycznie konstrukcje leksemów, tj. frazeologizmy, np. czarna rozpacz; iść konni na rękę itp. Elementy tych frazeologizmów mogą mieć inne niż podstawowe realne znaczenie. Ich stopień leksykalizacji jest różny, np. w wyrażeniu czarna rozpacz — inne, przenośne znaczenie ma element czarna. Element rozpacz znaczy ‘rozpacz’ i nic więcej. W zwrocie iść komu na rękę zleksykalizowane są dwa elementy: iść i ręka, oba zatraciły pierwotne, podstawowe znaczenie; elementy komu i na zachowują swoje znaczenie, ale jako wyrazy gramatyczne nie wpływają na znaczenie całości, które jest zleksykalizowane.

Działy leksykologii

Jako podstawowe działy leksykologii wymienia się zazwyczaj:

1)    etymologię — naukę o pochodzeniu i pierwotnym znaczeniu wyrazów,

2)    semantykę — naukę o znaczeniu jednostek leksykalnych (w badaniach współczesnych punkt ciężkości przesunął się z wyrazów na zdania),

3)    frazeologię — naukę o związkach wyrazowych,

4)    onomazjologię — naukę o słownictwie, przyjmującą klasyfikację desygnatów za podstawę klasyfikacji nazw.

Stosunkowo niedawno te ostatnie trzy działy wyodrębniły się z leksykologii w wyniku dalszego rozwoju tej nauki. Wielu językoznawców uważa je za dziedziny w stosunku do leksykologii równorzędne, choć ściśle z nią związane.

**H. Kurkowska: O przedmiocie l działach leksykologii. „Prace Filologiczne”, t. XXV, 1975, s. 248.

9 — Zarys leksykologii...

129