P1100490

\

Wszystkie te dyscypliny mogą być uprawiane jako nauki ogólne lub szczegółowe. Wszystkie one, oprócz etymologii, mogą rozpatrywać zasób słow nikowy jednego lub kilku języków z punktu widzenia synchronicznego i diachroniczncgo (historycznego).

Stosunek leksykologii

do innych działów językoznawstwa

Leksykologia a gramatyka. Wy raz to określona jedność strony dźwiękowej i znaczeniowej. Stronę brzmieniową wyrazu bada fonetyka, która interesuje się dźwiękami stanowiącymi wyraz, akcentem, podziałem wyrazów na sylaby itd. Rozpatrując stronę znaczeniową, stykamy się z niejednorodnością jej komponentów. Na przykład poi. dom wskazuje na określoną klasę przedmiotów i na dowolnego przedstawiciela tej klasy, jest nosicielem właściwego mu znaczenia. W danym wyrazie jednocześnie zawarta jest informacja o innym (bardziej ogólnym) pojęciu, którego obecność ujawnia się w różnych wyrazach, np. pojęcie liczby pojedynczej (por. dziewczynka, chłopiec, pszczoła i inne). To znaczenie ponadindywidualne, wspólne dla wyrazów: dom dziewczynka, chłopiec, pszczoła i innych, ujawnia się dzięki temu, że przeciwstawia się ono znaczeniu liczby mnogiej, także przekazywane (nieco inaczej) przez wszystkie rozpatrywane wyrazy: domy, chłopcy, pszczoły.

Znaczenie indywidualne właściwe z reguły tylko danemu wyrazowi, nazywa się znaczeniem leksykalnym, zaś „ponadindywidualne”, wyrażone osobnym elementem — znaczeniem gramatycznym. Te znaczenia odgrywają niejednakową rolę w stosunku do naszej myśli w procesie mówienia. Na znaczeniach leksykalnych skupia się nasza myśl. Są one podstawowym materiałem naszej myśli. Znaczenia gramatyczne tylko towarzyszą znaczeniom leksykalnym i nadają im formę. Znaczeniem gramatycznym nazywa się też te wszystkie znaczenia elementów językowych, które wskazują na związki wyrazów w zdaniu i między zdaniami.

Ponieważ w różnych wypadkach funkcjonowania wyrazu wchodzą w jego skład różne elementy będące wykładnikami znaczeń gramatycznych, istnieją liczne wyrazy po przyjęciu określonych form, np. pies, psa, psu...

Formy wyrazu albo słowoformy to różne postacie, które wyraz przybiera w zależności od wyrażanych znaczeń gramatycznych. Jedna z form wyrazu bywa tradycyjnie wykorzystywana w słownikach, reprezentując cały wyraz, jest formą słownikową; np. w języku polskim formą słownikową

rzeczowników jest mianownik liczby pojedynczej, formą słownikową Cza-* sownika — bezokolicznik.

Znaczenie leksykalne w zasadzie jest jednakowe we wszystkich formach; znaczenia gramatyczne wyrazu jakby się nawarstwiają na znaczenie leksykalne. Na przykład znaczenie liczby rzeczownika jest wyrażone dodatkowo w stosunku do znaczenia podstawowego, niemniej jednak jest ono niezbędne: w języku polskim możliwe są formy śzkol-a albo szkol-y. Bez tych form gramatycznych znaczenie leksykalne omawianego wyrazu nie może być wyrażone.

Zarówno znaczenia leksykalne, jak i gramatyczne są wyrażane przez morfemy, tj. najmniejsze cząstki językowe mające znaczenie lub funkcje elementów strukturalnych. A więc np. wyrazy szkolą lub chłopiec są właściwie połączeniem morfemów leksykalnych i gramatycznych. Zasób modemów gramatycznych i reguły tworzenia za ich pomocą słowoform bada gramatyka, a ściślej morfologia. Morfologia opisuje formy wyrazu w zasadzie niezależnie od znaczenia leksykalnego.

Gramatyka zajmuje się również klasyfikacją wszystkich wyrazów z punktu widzenia tych ogólnych cech, które leżą u podstawy podziału wyrazów na tzw. części mowy i na bardziej szczegółowe podziały w obrębie tych klas wyrazowych.

Leksykologię interesują inne aspekty wyrazu niż gramatykę. Leksykolo-giczny opis języka polega m.in. na wydzieleniu i charakterystyce warstw słownictwa ogólnego, środowiskowego, zawodowego, słownictwa języka pisanego i mówionego, warstw leksykalnych zróżnicowanych stylistycznie, nawarstwień chronologicznych w zasobie leksykalnym, słownictwa rodzimego i zapożyczonego. Najbardziej podstawowe zagadnienia ogólne leksykologii to problem samodzielności i granic wyrazu (m.in. stosunek wyrazu do morfemu z jednej strony, do związku wyrazowego — z drugiej), zagadnienie jego tożsamości (mieści się w tym skomplikowana problematyka homonimii i polisemii, sprawa wariantów fonetycznych i morfologicznych wyrazu itp.), stosunek do synonimów, zagadnienie systemu leksykalno-semantyczncgo języka.

Trzeba wspomnieć, że w leksykologii nieco szczególne miejsce zajmuje słowotwórstwo. O ile inne dyscypliny bez wahania uważa się za działy tej nauki, to słowotwórstwo wielu uczonych uznaje za dział gramatyki badający konstrukcje morfemów, tworzone zgodnie z przynajmniej względnie kate-gorialnymi modelami danego języka. W ten sposób pytanie o to, do jakiej dyscypliny naukowej: gramatyki (morfologii) czy leksykologii należy zali-

131