poetyka dzie�a otwartego015

50    Poetyka dzieła otwartego

takie jak dzieła w ruchu odzwierciedlają równocześnie sytuacje epistemologiczne przeciwstawne, sprzeczne albo jeszcze dotąd nie zharmonizowane. I tak na przykład otwarcie i dynamizm dzieła przywodzą na myśl pojęcia nieokreśloności i nieciągłości, właściwe fizyce kwantowej, a równocześnie stanowią ilustrację pewnych sytuacji w fizyce Einsteinowskiej.

Wielokierunkowy świat kompozycji serialnej¹⁸, świat, w którym odbiorca musi sam budować swój system relacji, tworzyć go z materiału muzycznego, w którym wszystkie perspektywy mają tę samą wartość, jest bardzo bliski Einsteinowskiej wizji czasoprzestrzennego wszechświata, gdzie „wszystko to, co dla nas jest przeszłością, teraźniejszością i przyszłością, stanowi zwartą całość, a zespół następujących po sobie (jak się nam wydaje) zdarzeń, który składa się na egzystencję cząstki materii, jest reprezentowany przez jedną linię, linię wszechświata cząstki... Każdy uczony wraz z upływem czasu odkrywa, żeby się tak wyrazić, nowe odcinki czasoprzestrzeni,

właściwa umysłom prymitywnym albo zacofanym. Przypomnijmy zdanie Romana Jakobsona: „Tym, którzy tak łatwo ulegają panice wobec ustalania śmiałych analogii, odpowiem, że i ja nie lubię analogii ryzykownych, bardzo jednak lubię analogie zapładniające” (Essais de linguistiąue ginę-rałe, Paris 1963, s. 38). Analogia przestaje być ryzykowna, kiedy stanowi punkt wyjścia do dalszego doświadczenia. Rzecz w tym, ażeby sprowadzić rozmaite zjawiska (estetyczne lub inne) do modeli strukturalnych, które pozwolą na ustalenie już nie analogii, ale homologii struktur, czyli podobieństw strukturalnych. Zdaję sobie sprawę, że przeprowadzane w niniejszej książce badania nie dostarczą czytelnikowi tego rodzaju definicji, gdyż musiałbym uciec się w tym celu do bardziej ścisłych metod. Musiałbym pominąć rozliczne płaszczyzny dzieła, zdobyć się na pewne uproszczenia badanych zjawisk, aby wypracować model bardziej elastyczny. Uważam zatem niniejsze eseje za rodzaj ogólnego wstępu do powyższych badań.

¹⁸ Na temat owego „wielokierunkowego wybuchu struktur” (eclatement muUidirectionml des structures) zob. również A. Boucourechliev: Problemss de la musiąue nioderne, „Nouvelle Revue Franęaise”, grudzień 1960 — styczeń 19Ó1.

które się inu ukazują jako kolejne aspekty świata materialnego, chociaż w istocie zespół wydarzeń tworzący czasoprzestrzeń istniał, zanim uczony dokonał jego odkrycia”¹⁹.

Einsteinowską wizję wszechświata różni w gruncie rzeczy od epistemologii kwantowej właśnie owa wiara w totalność wszechświata. W istocie bowiem nieciągłość i nieokreśloność są tylko z pozoru kłopotliwe, gdyż, według słów samego Einsteina, to właśnie one sugerują istnienie nie Boga, który bawi się grą w kości, ale Boga Spinozy, który rządzi według praw doskonałych. W tym wszechświecie względność jest wynikiem nieskończonej zmienności doświadczenia, nieskończoności możliwych ocen i perspektyw, natomiast obiektywność całości opiera się na inwariantach prostych opisów formalnych (równań różniczkowych), które określają stopień względności ocen opartych na doświadczeniu.

Nie będę zajmował się oceną metafizyki Einsteina z naukowego punktu widzenia. Chcę jedynie zwrócić uwagę na sugestywną analogię między tym światem a światem dzieła w ruchu. W metafizyce Einsteina Bóg Spinozy jest tylko hipotezą pozadoświadczalną; w dziele sztuki autor, istota z krwi i kości, przejmuje niejako rolę Boga, to znaczy czuwa nad organizacją tegoż dzieła. W poetyce dzieła w ruchu autor tworzy zakładając swobodną interpretację odbiorcy, nieokreśloność rozwiązań, nieprzewidzialność nieskrępowanych koniecznością wyborów interpretacyjnych. Dzieło jest otwarte, ale tylko w obrębie określonego pola relacji. Jak w świecie Einsteina, tak w dziele w ruchu przyjęcie istnienia wielu rozwiązań o równej wartości nie implikuje chaosu wewnętrznych powiązań, ale stanowi regułę pozwalającą na ich organizowanie. Słowem, dzieło w ruchu stwarza możliwość wielu indywidualnych interwencji, nie stanowi jednakże zachęty do

^1P Louis de Broglie: L’oeuvre scientifiąue d’ A. Einstein w Albert Einstein— Philosopher-Scientist 1949.