skanuj0001

Jak z powyższej ryciny wynika, aby otrzymać efekt homeostazy trzeba dysponować urządzeniami pomiarowymi i przeciwnie wobec siebie działającymi urządzeniami efektorowymi. Efekty homeostazy spotykamy w wielu urządzeniach technicznych służących do użytku powszechnego, z których najbardziej znanym jest termostat (z greckiego therme - gorąco i stasis - stan), służący do utrzymania względnie stałej temperatury przez automatyczne wyłączenie ogrzewania przy przekroczeniu wyznaczonej temperatury i odwrotnie (np, w lodówkach, pralkach automatycznych).

W organizmach biologicznych, zwłaszcza wysoko zorganizowanych, mechanizmy regulacyjne oparte na zasadzie homeostazy są bardzo złożone. Prześledzimy mechanizm homeostazy na przykładzie procesów fizjologicznych odpowiedzialnych za utrzymanie stałej temperatury ciała. Komórki wrażliwe na temperaturę krwi (spełniające funkcję urządzenia pomiarowego), znajdujące się w podwzgórzu, otrzymują informację o temperaturze ciała za pośrednictwem krwi, która przepływa przez podwzgórze. Jeśli temperatura ciała wzrasta, włączają się tzw. receptory ciepła (komórki wrażliwe na zbyt wysoką temperaturę). Wpływają one za pośrednictwem układu wegetatywnego (część sympatyczna) na gruczoły potowe, wydzielające pot. Pocenie się absorbuje znaczną ilość ciepła, co powoduje obniżenie temperatury ciała. Po pewnym czasie do podwzgórza dociera krew o obniżonej temperaturze i pobudza tzw. receptory zimna (komórki wrażliwe na zbyt niską temperaturę). Oddziałują one za pośrednictwem układu wegetatywnego na naczynia skórne zwężając je i zmniejszając w ten sposób utratę ciepła przez powierzchnię ciała. Równocześnie do krwi wyrzucona zostaje adrenalina, która powoduje wzrost przemiany materii, a co za tym idzie wzrost produkcji ciepła. Przy dłuższym trwaniu ochładzania uruchamia się inny mechanizm: podwzgórze - przysadka - tarczyca, odpowiedzialny za produkcję tyroksyny, która wywołuje znacznie większy efekt metaboliczny (Kozłowski, 1986).

Nie wchodząc bardziej szczegółowo w złożone mechanizmy homeostazy, które są domeną fizjologii, należy ogólnie powiedzieć, że homeostaza zakłada, iż ustrój może prawidłowo funkcjonować tylko w granicach, w jakich zdolny jest do szybkiej adaptacji, tak aby zachować stan swojego wewnętrznego środowiska, w ramach ściśle określonych dla każdego organizmu. Z drugiej strony, odpowiedzi

F

lU/dcgo ustroju na zmiany środowiska muszą być tego rodzaju, aby pu/,walały mu właściwie funkcjonować w zmienionych warunkach. Trwale istnienie systemu homeostazy, niezależnie od tego czy jest on (Mtifily czy niezwykle skomplikowany, stanowi biologiczny dowód, że •yMem ten posiada mechanizmy pozwalające na utrzymanie swej odrębności, pomimo nieustannego nacisku sił zewnętrznych, a zaradni, że zdolny jest on do odczynu adaptacyjnego w stosunku do tych Mit, Mimo że homeostaza jest tylko pewnym wyobrażeniem idealnym | wobec tego trzeba pamiętać, że po zareagowaniu na bodziec organiczny nie zawsze powraca dokładnie do stanu wyjściowego (np. cho-(uby), to jednak uzupełniające się koncepcje homeostazy, adaptacji I Mięsu (określenie homeostaza koreluje z angielskimi terminami filologicznymi: stress i strain) są ważne dla wyjaśnienia mechanizmów życiowych na wszelkich poziomach organizacji biologicznej (usirojów jedno- czy wielokomórkowych), psychologicznej, a także społecznej (Dubos, 1970).

Rozwinięciem teorii homeostazy jest w fizjologii teoria przy sto-\itwania, która nawiązując do tej pierwszej, pozbawia ją jednocześnie pozorów statycznego charakteru, poprzez zwrócenie uwagi na dynamiczny aspekt homeostazy, to znaczy, że równowaga raz osiągnięta nie utrzymuje się nadal siłą bezwładności, lecz wymaga stałej aktywności organizmu w celu jej podtrzymania. Pominiemy omawianie teorii przystosowania, gdyż została ona szczegółowo przedstawiona przez wybitnego polskiego fizjologa Stanisława Kozłowskiego w pracy pt. Granice przystosowania (1986).

1,1.2. Teoria stresu-dystresu Selye’go

Teoria stresu - jak stwierdzono wcześniej - jest niewątpliwie rozwinięciem teorii adaptacji. Określenie „adaptacja” użyte do wyodrębnienia głównych mechanizmów choroby, uzyskało największy rozgłos i szczególną interpretację przed półwieczem w określeniu General Adaptation Syndrome (Ogólny Zespół Adaptacyjny). Zespół ten jest głównym elementem teorii stresu, której twórcą był wybitny fizjolog kanadyjski węgierskiego pochodzenia i były student wydziału lekarskiego Uniwersytetu Karola w Pradze (1925 r.) Hans Selye.

21