Scan0010 (5)

110 Wiktor B. Szkłowski

Obecnie zachodzi zjawisko jeszcze bardziej charakterystyczne. Rosyjski język literacki, będący ze względu na swą genezę czymś dla Rosji obcym, .przeniknął na tyle w życie ludu, że zniwelował wiele różnic w gwarach ludowych, natomiast literatura zaczęła przejawiać skłonność ku dialektom (Riemizow, Klujew, Jesienin i inni, tak różni pod względem talentu, a tak bliscy, jeśli chodzi o świadomie prowincjonalny język) oraz barbaryzmom (możliwość pojawienia się szkoły Siewierianina). Od języka literackiego ku literackiej „Leskowowskiej” gwarze przechodzi obecnie również Maksym Gorki. W ten sposób mowa potoczna i język literacki zamieniły się swoimi miejscami (Wiaczesław Iwanow i wielu innych). Wystąpiła wreszcie silna tendencja do tworzenia nowego, specjalnego języka poetyckiego; na czele tej szkoły stanął, jak wiadomo, Wielemir ChlebnikowWW ten sposób dochodzimy do określenia poezji jako mowy utrudnionej, nieprawidłowej. Mowa poetycka - to mowa-konstrukcyjna. Proza natomiast jest mową zwykłą: oszczędną, lekką, prawidłową (deaprosae - bogini prawidłowego, lekkiego rozwiązania, „normalnego” położenia noworodka). Bardziej szczegółowo o utrudnieniu, retardacji jako o ogólnym prawie sztuki będę mówił już w artykule o organizacji wątku.

Jednak pozycja ludzi, którzy wysuwają pojęcie oszczędności sil jako czegoś, co istnieje w języku poetyckim, a nawet go determinuje, wydaje się na pierwszy rzut oka mocna w kwestii rytmu. Nie do obalenia może się wydawać to wytłumaczenie rytmu, które dał Spencer:

Uderzenia, które spadają na nas nierównomiernie, zmuszają nas do utrzymywania muskuiów w zbytnim, czasami niepotrzebnym naprężeniu, ponieważ nie możemy przewidzieć powtórnego uderzenia; przy równomierności uderzeń oszczędzamy sil

Ta przekonywająca, zdawałoby się, uwaga ma jeden brak - miesza prawa języka poetyckiego i prozaicznego. Spencer w swej Filozofii stylu zupełnie ich nie rozróżniał, tymczasem zaś jest możliwe, że istnieją dwa rodzaje rytmu. Rytm prozaiczny, rytm pieśni roboczej, „dubinuszłd”, z jednej strony zastępuje komendę, kiedy trzeba „huknąć razem”, z drugiej zaś ułatwia pracę, automatyzując ją. I rzeczywiście, lżej jest iść z muzyką niż bez niej, ale również lżej idzie się w czasie ożywionej rozmowy, gdy sama czynność marszu nie zajmuje naszej uwagi. W ten sposób rytm prozaiczny ma istotne znaczenie jako element automatyzujący. Inny natomiast jest rytm poezji. W sztuce istnieje „styl”, ale ani jedna kolumna świątyni greckiej nie przestrzega ściśle stylu; rytm arty-

²¹W oryginale imię omyłkowo Władimir, ale chodzi tu oczywiście o Wielemira Chlebnikowa - przyp.

Sztuka jako chwyt

111

styczny zasadza się na rytmie prozaicznym - rytmie zakłóconym; podejmowano już próby usystematyzowania tych zakłóceń. Stanowi to obecnie zadanie stojące przed teorią rytmu. Być może, że nie uda się ich usystematyzować, w rzeczywistości bowiem nie chodzi tu o rytm skomplikowany, łecz. o zakłócenie rytmu, i to takie, którego nie można przewidzieć; jeśli zakłócenie to stanie się regułą, to wtedy straci swe znaczenie jako chwyt utrudniający. Nie zatrzymuję się jednak dokładniej nad problemami'rytmu - poświęcona im będzie osobna książka.

1917

Przekład Ryszard Łużny