skanuj0021

zjawisk kulturowych [zob. np. Moszyński 1951], Wyodrębnianief takiej sfery zjawisk wydaje się absolutnym nieporozumieniem, choć( u podłoża tego wyróżnienia leży poczucie, że aspekt materialny! zjawisk kultury jest odmienny od aspektu behawioralnego. Zamiast[

0    kulturze materialnej proponuję więc mówić o aspekcie materiał-i

nym zjawisk kulturowych.    i

!

Płaszczyzna behawioralna. W każdym zjawisku kulturowym \ można odkryć warstwę behawioralną. Postawy i przeżycia wyrażają j się bowiem w zachowaniach motorycznych lub werbalnych; w wy-! padku skrajnie wysublimowanych zjawisk kulturowych, takich na' przykład jak przeżycia, odczucia, mamy do czynienia z zachowa- i niem wewnętrznym, by posłużyć się wprowadzoną już terminolo-^; gią Bagby’ego [zob. 1985], Znakomita większość zjawisk kultury; łączy się z zachowaniami motorycznymi lub werbalnymi. Uprawianie sztuki jest związane z motoryką; malarz tworząc swoje dzieło przygotowuje farby i płótno, macza pędzel, pociąga nim po płótnie, m-ftwszystko to robi w sposób ustalony regułami, których się nauczył lub przeciwko którym występuje, wyznaczając zarazem nowe reguły jako przedstawiciel awangardy. Odbiorca sztuki plastycznej chodzi po wystawie, zatrzymuje się na jakiś Czas w mniej lub bardziej określonej pozie przed poszczególnymi dziełami. W kontaktach międzyludzkich właśnie zachowanie wydaje się najważniejszym elementem treści kulturowej. Odpowiednie, ustalone przez normy zachowanie służy do okazywania szacunku; na przykład składając dary ludzie potwierdzają istniejący porządek społeczny.

Dla niektórych uczonych aspekt behawioralny zjawisk kulturowych stanowi ich istotę - to zachowania są istotą kultury, a nie ich zaplecze materialne ani normy nimi kierujące. Tak sądzi na przykład Marvin Harris [por. Goodenough 1964: 53-54]. W podobnym duchu Clifford Geertz [1973: 11-12] pisał, że dla kultury charakterystyczne są pewne „realne" czy „materialne” regularności. Warto tu też wspomnieć o dyskusji między Cliffordem Geertzem

1    Wardem Goodenoughem. Pierwszy akcentował realny i behawioralny aspekt kultury, drugi zaś zjawiska kulturowe lokował „w sercach i umysłach ludzkich”. Dla Goodenougha to normy czy standardy zachowań, a nie same zachowania, są kulturą. Ponadto sądzi on - nie bez racji - że gdy poruszamy się w sferze norm, łatwiej jest o przewidywanie niż wówczas, gdy poruszamy się w sferze samych zachowań. Warto w związku z tym zauważyć, że Goodenough wiąże tym samym w jedną całość warstwę psychiczną zjawisk kulturowych z warstwą, którą byłabym skłonna określać mianem normatywnej czy aksjonormatywnej.

Płaszczyzna psychologiczna. Dla wielu badaczy kultury najważniejszą bodaj warstwą zjawisk kulturowych jest ich płaszczyzna psychologiczna. Wszystkie zachowania mają u podstaw jakoś przeżywane wartości, są też kierowane mniej lub bardziej otwarcie ujawnianymi postawami i motywami. Dlatego też do zrozumienia wcześniej wymienionych płaszczyzn zjawisk kulturowych niezbędne jest poznanie właśnie psychicznej strony kultury. Z tych powodów dla wielu antropologów, socjologów i filozofów ta właśnie płaszczyzna kultury stanowi jej zasadniczą warstwę, a według niektórych koncepcji wyczerpuje ją w całości. Przedmioty materialne nabierają znaczenia niewątpliwie tylko dzięki wymiarowi psychicznemu (lub, przy innym podejściu, aksjonormatywnemu), a podstawowym elementem kultury są w gruncie rzeczy jedynie znaczenia nadawane przedmiotom materialnym i zachowaniom przez człowieka. Przy innych interpretacjach tylko one są kulturą. W ten sposób każdy przedmiot świata zewnętrznego i każde zachowanie ludzkie mogą zyskać sens dla zbiorowości, mogą się stać elementami kultury. Elementem kultury może więc być narzędzie pracy, zwierzę łowne, drapieżnik, fragmenty krajobrazu, rzeźba terenu.

Znaczenia, emocje i oceny mogą się pojawiać i znikać, nabierać intensywności, słabnąć. Tak traciły sens kulturowy zagubione w dżungli indochińskiej świątynie Angkoru, które dopiero po przeniesieniu do muzeów europejskich zyskały nowy sens, stając się własnością kultury europejskiej, a więc wchodząc w zasięg innego kręgu kulturowego niż ten, który je wydał [por. Kłoskowska 1983a: 39].

Musimy pamiętać, że afrykańska maska czy zawiniątko lecznicze Indian są czym innym dla zwiedzającego muzeum Europejczyka, a czym innym dla członka plemienia afrykańskiego czy Indianina; inny jest sens tych przedmiotów, inne reakcje i emocjonalne skojarzenia pojęciowe.

Do autorów, dla których płaszczyzna psychologiczna (lub, przy

69