skanuj0012

1.3. Tradycje i specyfika pracy socjalnej w Polsce

Polska specyfika rozumienia pracy socjalnej wydaje się być nieco odmienna od ujęć anglosaskich czy zachodnioeuropejskich, Wynika lo z kilku powodów. Po pierwsze już od czasów średniowiecza bardzo silnie zaznaczył się u nas nurt pomocy kościelnej w oparciu o zasady wiary chrześcijańskiej. Po drugie, szczególna świadomość oraz postawy niesienia pomocy wynikały z doświadczeń życia w niewoli, w wyniku rozbioru ziem polskich przez zaborców. Po trzecie wreszcie - co należy szczególnie podkreślić — praca socjalna jako dyscyplina naukowa rozwijała się w naszym kraju nie tyle pod wpływem teorii psychologicznej czy socjologicznej (choć ich roli, głównie w okresie międzywojennym nie można nie dostrzec), co pedagogiki. Zresztą wszystkie te źródła rozwoju pracy socjalnej w Polsce były ściśle ze sobą powiązane: nurt bowiem pozytywistyczno-patriotyczny rozumiany jako służba na rzecz wyzwolenia narodowego i rozwoju społecznego, mocno wspierany był przez Kościół katolicki ideą miłosierdzia bożego i pomocy bliźniemu - te. zaś uogólniała teoria i praktyka pedagogiki (społecznej) poszukująca intencjonalności oraz wzorów i wzorców wzmacniania indywidualnych oraz społecznych sił i wartości przeobrażających środowisko i społeczeństwo zgodnie z celami oraz ideałami wychowania^{1 2}.

Ale również tzw. nurt świeckiej opieki i pomocy w Polsce silnie zaznaczył się w tradycji europejskich osiągnięć w tym zakresie. Wystarczy tutaj przypomnieć choćby wydany przez Kazimierza Wielkiego w 1347 r. Statut Wiśnicki odnoszący się do obowiązków oraz zasad opieki nad upośledzonymi, czy wydany w roku 1529 przez Zygmunta Starego Statut Litewski, w którym zamieszczono ustawę odnoszącą się do państwowej opieki nad osobami chorymi psychicznie. Trzeba tutaj koniecznie wspomnieć działalność A. Frycza-Modrzewskiego, który już w 1554 roku opracował projekt państwowego systemu opieki społecznej, a który można uznać za zalążek jednej z pierwszych w Europie państwowej służby zdrowia. W XVIII wieku, zwłaszcza za czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego utworzono państwową Komisję Boni Ordinis (Dobrego Porządku), której m.in. powierzono rygorystyczny (tj. policyjny) nadzór nad wszelkimi placówkami opiekuńczymi oraz osobami, które opieki takiej wymagają. Nie sposób tutaj nie wspomnieć o wyjątkowych zasługach na tym polu Sejmu Wielkiego, który uchwaląjąc tzw. Konstytucję Szpitalną ustanawiał państwowy nadzór nad wszelką filantropią, dobroczynnością oraz opieką.

XIX wiek to jakby narodowa eksplozja różnorodnych wzorów oraz form pomocy i wsparcia. Początek wieku to wybitne zasługi w tym zakresie Stanisława Staszica, którego zrazu inicjatywy ubezpieczeniowe dla górników, a później założenie Towarzystwa Hrubieszowskiego jako swoistej spółdzielni samopomocy chłopskiej - o kilka lat wyprzedziły tego typu inicjatywy na Zachodzie (np. w Anglii R. Owen). Również w tym samym mniej więcej okresie (ok. roku 1814-1815) w Warszawie powstaje Warszawskie Towarzystwo Dobroczynności, a pod koniec wieku: Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, Towarzystwo Opieki nad Ubogimi Matkami i ich Dziećmi, Warszawskie Towarzystwo Higieniczne, Towarzystwo Przeciwgruźlicze, itd., itp.

• W okresie międzywojennym szczególną rolę w rozwoju państwowego systemu opieki odegrała Konstytucja z 1921 roku, w której zawarto ustawę

0    pomocy i opiece. Formalnie ustawa ta weszła w życie w roku 1923. Określała ona opiekę jako zaspokajanie ze środków publicznych niezbędnych potrzeb życiowych osób, którzy sami uczynić tego nie mogą. W sumie do roku 1937 było w Polsce około 3 tys. różnego rodzaju stowarzyszeń

1    fundacji skupiających około 500 tys. osób zajmujących się pomocą i opieką. W roku 1928 powołano do życia instytucję opiekunów społecznych jako „forpocztę” pracowników socjalnych³.

Okres międzywojenny to również początki naukowego oraz profesjonalnego rozwoju pracy socjalnej w Polsce. Należałoby w tym miejscu wspomnieć działalność oraz dokonania w tym zakresie rodzimej prekursorki pedagogiki społecznej tj. H. Radlińskiej. W roku 1925 z jej inicjatywy w Warszawie powołano do tycia Studium Pracy Społeczno-Oświatowej Wolnej Wszechnicy Polskiej, przygotowujące do pracy socjalnej fachową kadrę pracowników. Sens pracy socjalnej (społecznej) H. Radlińska głównie upatrywała w oddziaływaniach kompensacyjnych, jako działaniach umożliwiających przezwyciężanie oraz wyrównywanie braków rozwojowych. Ale ratowniczy charakter takich oddziaływań to zaledwie ich cząstka. Niemniej ważna jest tutaj praca na rzecz zapobiegania oraz wspierania rozwoju jednostek i grup. W istocie profilaktyczny sens pracy socjalnej pokrywał się z działalnością stricte wychowawczą. Sama zaś definicja pracy społecznej, którą operowała H. Radlińska miała charakter ogólny. Działalność taka miała bowiem polegać na wydobywaniu i pomnażaniu sił ludzkich, na ich usprawnianiu i organizacji wspólnego działania dla dobra ludzi, a więc na przetwarzaniu środowiska siłami człowieka [zob. Radlińska 1961).

27

1

Na temat form pomocy spółceznej w Polsce na przełomie wieków, zob. m in : Frysztacki,

2

Radwan-Pragłowski 1998: Thetss 1992: Wroczyński 1958.1965.1964.

3

Historyczne odniesienia do pomocy społecznej w Polsce, zob. m.in. w cyt. wcześniej pracach: K. Frysztackiego i J. Radwan-Pragłowskiego. K. Wódz. R. Wroczyńskiego. W. Theissa.