Skwarczyńska miejsce teorii literatury 2

jedności i tożsamości) i na ten sam cel, którym jest poznawcze a wszechstronne i wielorakie jego opanowanie.

Ten dialektyczny stan rzeczy w nauce o literaturze, dynamizujący na ogół jej rozwój i naukową produktywność, zwraca naszą uwagę na stosunki zachodzące pomiędzy poszczególnymi, należącymi do niej dyscyplinami. Nie ograniczają się one do stosunku przyległości, który pozwoliłby je określić jako równoległe, współobecne, ale wzajemnie sobie obce, poddające się dla charakterystyki nauki o literaturze prostemu — z racji swej samodzielności — podsumowaniu, tak ich samych, jak i ich osiągnięć naukowych indywidualnych, i to również w całości dorobku nauki o literaturze. W rzeczywistości — jak to wynika z dialektycznego w niej stanu rzeczy — przyłe-głość poszczególnych dyscyplin nie wyklucza żywych ich wzajemnych stosunków wynikłych z oddziaływania jednych na drugie, z ich usługowości wzajemnej lub jednostronnej — i to różnego typu, bez wykluczenia krytycznej ingerencji jednych z nich na pole badawczego działania drugich. I bodaj że dla rozwoju i naukowej płodności nauki o literaturze ten rodzaj stosunków pomiędzy wchodzącymi w jej skład dyscyplinami ma znaczenie największe. Toteż — jak się wydaje — ważkość poszczególnych dyscyplin w orbicie nauki o literaturze jest tym większa, im większy jest wkład ich usługowości w aktywność innych dyscyplin, im silniejsze jest ciążenie ich naukowego dorobku na procesie badawczym i na dorobku innych dyscyplin, jak też na całości dorobku nauki o literaturze. Z kolei stopień ważkości wyznacza miejsce konkretnej dyscypliny literaturoznawczej wśród bratnich jej dyscyplin, czyli także określa jej rangę w całości nauki o literaturze.

W ostatecznym rozrachunku rodzaj i stopień fungowania poszczególnej dyscypliny w polu nauki o literaturze, a więc także jej ważkość i jej miejsce wśród bratnich dyscyplin zależy od jej własnego oblicza, od jej wyodrębniającej się indywidualności.

Otóż niewątpliwie teoria literatury szczególnie się wyodrębnia specyfiką swego oblicza wśród bratnich dyscyplin.⁸ Dwa zwłaszcza jej rysy decydują o tak wyrazistej jej odrębności.

Pierwszy z nich stąd wynika, iż jest ona wśród wszystkich innych dyscyplin literaturoznawczych — w gruncie rzeczy jako jedyna — właśnie dyscypliną teoretyczną: niektóre spośród innych, które można by do niej zbliżyć, jak np. filozofia literatury czy metodologia badań literackich, nie są bezpośrednio ukierunkowane na literaturę jako przedmiot badania: centrum zainteresowania dla filozofii literatury stanowi raczej filozofia niż literatura, a dla metodologii warsztat badawczy literaturoznawcy. Natomiast teoria literatury ukierunkowana jest poznawczo na literaturę. Inaczej jednak niż bratnie jej dyscypliny literaturoznawcze. Nie obchodzą jej badawczo indywidualne właściwości konkretnej literatury, konkretnych utworów literackich, ¹

k i > 11U Mluycli icli uwikłań u 1.1 > 11 k I <111 • |H....., historyc/iK' i tcl., ali po

przez tu konkrety sama istota, Nlrukturu, konstrukcja utworu literackie go, lypowość przemian jego struktury w toku procesów historycznych i tcl.; tak więc konkretna literatura staje się dla niej raczej bazą materiałową niz przedmiotem badania. Analityczna obserwacja tej bazy daje oparcie spekula eyjnym wywodom teorii literatury, której zadaniem jest określenie struktury utworu literackiego, wypracowanie pojęć literackich, ustalenie terminolo gii literackiej, a więc i specyfiki słownictwa nauki o literaturze, wszelka klasyfikacja zjawisk i stanów rzeczy literackich, typologizacja ich struktur •/ pomocą wykonstruowania odpowiedniej liczby jej modeli itd. Wszystkie inne dyscypliny literaturoznawcze zajmują się natomiast badawczo, zresztą w rozmaity sposób, konkretną literaturą, konkretnymi dotyczącymi jej procesami historycznymi.

Drugi rys, który szczególnie wyodrębnia teorię literatury spośród innych bratnich dyscyplin, ma w sobie coś z imponderabiliów. Jest nim szczególna godność teorii literatury jako pierwszej w naszym kręgu kulturowym dyscypliny literaturoznawczej — i — początkowo — jedynej, czyli stanowiącej wówczas całość nauki o literaturze.

Powstała ona w antycznej Grecji, ¹ w IV w. przed Chr., wraz z dziełem Arystotelesa Poetyka,^{2 3} a także z drugim jego dziełem — ale nie bez wcześniejszych w tej dziedzinie przemyśleń⁴ — Retoryką. Niebawem nastąpił w Grecji, a potem w imperium rzymskim — tam z mniejszym polotem twórczym, lecz o silnym wpływie na teorię literatury przez całe wieki -— jej potężny rozkwit. Po kilku wiekach stagnacji, a to wskutek jej popadnię-cia w szkolarski normatywizm, który odebrał jej status nauki, poczęła teoria literatury z niej się wydobywać w XVIII w.; przezwyciężyła normatywizm w pierwszej połowie XIX w., a w jego drugiej połowie, w dobie pozytywizmu, odzyskała status nauki. Jednakowoż drugi okres jej potężnego rozkwitu przypadł dopiero na XX wiek; zdecydowało o tym jej oparcie o nową, antypozytywistyczną lingwistykę, lingwistykę strukturalną, skrystalizowaną u progu XX w. (Ferdinand de Saussure i jego wielonurtowa szkoła).⁵ Można by powiedzieć, że współcześnie tak spotężniała, iż niejako zadomowiła się, często z dodatkowym ufilozoficznieniem lub jako podłoże nowszych orientacji w lingwistyce, przy innych dyscyplinach literaturoznaw-

17

1

Por. artykuły Teoria literatury (J.S.), Nauka o literaturze (J.S.) w: Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński Słownik terminów literackich, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk 1976; a także: Max Wehrli Allgemeine Literaturwissenschaft, Bern 1951; Stefania Skwar-czyńska Wstęp do nauki o literaturze, Warszawa 1954, t. I, s. 154; Roman Ingarden Przedmiot i zadania wiedzy o literaturze, w: Studia z estetyki, Warszawa 1957, t. I; Renś Wellek Concepts of Criticism, New Haven—London 1963; Teorija literatury. Osnownyje problemy w istoriczeskom oswieszczenii, Moskwa 1962— —1965, t. I—III. Nikołaj A. Guliajew, Aleksander N. Bogdanów, Lew G. Judke-wic Teorija literatury w swjazi s problemami estetiki, Moskwa 1970. Por. także artykuł PoHiąue w: Oswald Ducrot et Tzvetan Todorow Dictionnaire encyclope-diąue des Sciences du langage, Paris 1972, s. 106—112.

2

   Por. m.in. J. W. H. Atkins Literary Criticism in Antiąuity, Cambridge 1934, t. I—II.

3

   Por. Trzy poetyki klasyczne. Arystoteles — Horacy — Pseudo-Longinos, przełożył i opracował Tadeusz Sinko, wydanie II zmienione, Biblioteka Narodowa, S. II, nr 57, Wrocław 1951, Tadeusz Sinko Wstąp, s. III—XXXVIII; Trzy stylistyki greckie. Arystoteles — Demetriusz — Dionizjusz, przełożył i opracował Władysław Madyda, Biblioteka Narodowa, S. II, nr 75, Wrocław 1953, Władysław Madyda Wstęp, s. III—LVII, szczególnie Rozdział I i Rozdział XII opracowane przez Tadeusza Milewskiego (s. III—VI, XLVI—L); także Tadeusz Milewski O zakresie i przedmiocie badań stylistycznych, „Język Polski”, R. XXIV, 1939, nr 6; Tadeusz Milewski Zarys językoznawstwa ogólnego, Lublin—Kraków 1947, cz. I: Teoria językoznawstwa; John Dewar Denniston Greek Literary Criticism, London 1924.

4

⁰ Mowa tu o europejskim kręgu kulturowym; poza jego zasięgiem — acz nie poza jego zasięgiem jako pola genetycznego rodziny języków indoeuropejskich — skrystalizowała się poetyka niemal równocześnie z poetyką Arystotelesa (a wcześniej lingwistyka wraz z Paninim, także w IV w. przed Chr.); w Chinach bodaj jeszcze wcześniej. Por. m.in. S. K. De History of Sanscrit Poetics, Calcutta 1960, t. I—II.

5

Oswald Ducrot, Tzvetan Todorov op. cit., s. 15—64.

2 W orbicie...