tatarkiewicz1

POJĘCIE WARTOŚCI

czyli

co historyk filozofii ma do zakomunikowania historykowi sztuki 1

A. Termin „wartość” jest cd dawna używany w ekonomii, w której jest mniej więcej równoznaczny z „ceną”. W tym ekonomicznym znaczeniu bywa niekiedy stosowany przez historyków sztuki, gdy podają — czerpane z Pliniusza czy z archiwów — informacje o „wartości” dziel sztuki w starożytności czy wiekach średnich, wartości w sensie cen płaconych artystom za ich obrazy czy rzeźby. Tę wartość ma też na myśli kronikarz sztuki współczesnej, gdy notuje fakt, że Degas dożył jeszcze tego, iż obraz, sprzedany przezeń za młodu za 40 franków, osiągnął z czasem „wartość 400 tysięcy franków”, bo za taką cenę poszedł na aukcji. Są to jednakże sprawy dla historii i teorii sztuki uboczne: gdy te mówią o „wartości artystycznej”, to zazwyczaj w innym, ogólniejszym słowa znaczeniu.

Znaczenie takie „wartość” uzyskała stawszy się terminem filozoficznym. A to nastąpiło dopiero pod koniec XIX w. Wydaje się, że najwięcej przyczynił się do tego Fryderyk Nietzsche, głosząc hasło „przewartościowania wszystkich wartości”. Nie znaczy to, by w tym ogólnym znaczeniu wyraz „wartość” nie był przedtem używany, ale był używany rzadko. Zwykle zastępował go termin „dobro” (w łacińskiej wersji bonum), który nie tylko pojawiał się, ale pojawiał się często w traktatach starożytnych i średniowiecznych: znaczył mniej więcej to samo, co „wartość” u pisarzy dzisiejszych. W krajach anglosaskich po dziś dzień jest używany również, a nawet częściej niż „wartość”.

B.    W końcu XIX w. termin „wartość” wszedł w użycie, a jednocześnie nastąpiła rzecz ważniejsza: pojawił się dezyderat naukowy, by badać wartości, a nawet dyrektywa, by to czynić w oddzielnej nauce. Dla nauki tej przyjęto nazwę „teoria wartości”, bądź „aksjologia”. Pierwszy ośrodek tej nauki wytworzył się w tzw. szkole austriackiej, której zwolennicy na przełomie XIX i XX stulecia zajmowali katedry fllozofi w Wiedniu, Grazu, Pradze. Głową tej szkoły był A. Meinong, ale idee teorii wartości można wywieść od Franciszka Brentana, mianowicie z jego broszury Von Ursprung der sittlichen Erkenntmss (1889). Pierwszy systematycznie przedstawił zarysy nowej nauki Ch. v. Ehrenfels z Pragi, autor książki System der Werttheorie z r. 1893. Drugi ośrodek studiów aksjologicznych znajdował się w Rzeszy, głównie w tzw. szkole południowo-zachodniej, od H. Rickerta po E. Sprangera; ale również M. Scheler (od r. 1913) i N. Hartmann (od r. 1926) rozwijali po swojemu teorię wartości. H. Miinsterberg, autor Philosophie der Werte z r. 1908, zaniósł ją do Stanów Zjednoczonych. W tymże roku 1908 ukazała się tam książka W. M. Urbana Yaluation, początek ameryka ńskiej teorii wartości. To wszystko byli inicjatorzy teorii wartości. Przeglądu osiągnięć nowej nauki dokonał późny przedstawiciel szkoły austriackiej, O. Kraus z Pragi, w książce Werttheorienjui z r. 1937.

C.    Zdefiniowanie „wartości” jest trudne, jeśli w ogóle jest możliwe. Wyraz ten bowiem zdaje się