wallenrodyzm1

WALLENRODYZM

Pojęcie stosowane na oznaczenie metody działania oraz postawy człowieka, który - powodowany szlachetnymi intencjami - w drodze do osiągnięcia celu posługuje się sposobami ocenianymi jako nieetyczne, moralnie naganne: podstępem i zdradą; skrywa uczucia wrogości i nienawiści, osłania rzeczywiste zamiary pozorami wiernej służby i posłuszeństwa, by pozyskać zaufanie przeciwnika, a w konsekwencji tym skuteczniej zniszczyć go w najbardziej dogodnym i niespodziewanym momencie.

Geneza. Termin „walfcnrodyzm” utworzony został od nazwiska tytułowej postaci powieści poetyckiej A. Mickiewicza Konrad Wallenrod. Powieść z dziejów litewskich i pruskich (1828), tematycznie związanej z dziejami litewskich zmagań z zakonem krzyżackim, lecz zgodnie z założeniami historyzmu romantycznego wykorzystującej przeszłość do pośredniego mówienia o współczesności i metaforycznego egzemplifikowania poprzez losy bohatera sytuacji człowieka XIX w. Konrad Wallenrod przynosił kreację bohatera przywdziewającego fałszywą maskę, tającego przed wrogami i otoczeniem zarówno swą prawdziwą - rycerską i heroiczną - naturę, jak też polityczne plany walki i zemsty patriotycznej, tragicznie rozdartego między honorem osobistym a miłością do narodu, między moralnością ogólnie przyjętą a moralnością spiskowca. Będąc pierwszym w romantyzmie polskim poematem o etyce spiskowej i psychicznych konsekwencjach straszliwego czynu, utwór Mickiewicza zderzał dwie postawy patriotyczne: „rycerską” i „spiskową", ujawniał oscylację między moralnym celem wzniosłych zamierzeń a niemoralnością środków do niego prowadzących, formułował nakaz walki - zemsty podstępnej, ukazując zarazem tragedię indywidualną, dramat człowieka usiłującego pogodzić racje własne i racje zbiorowości, postawionego wobec konieczności wyboru w każdym wypadku kolidującego z poczuciem etycznym.

Konrad Wallenrod ze szczególną ostrością wydobywał rozdźwięk między etosem rycerskim a etosem spiskowym, walką otwartą i prawą, zgodną z kultywowanymi w tradycji polskiej cnotami żołnierskimi i zasadami chrześcijańskimi, a podstępem, zdradą i bezwzględnością. Akcja historyczna umieszczona została w rycerskim średniowieczu, akcja symboliczna zaś, sięgająca w w. XIX, stawała się, dzięki koncepcji bohatera, refleksją nad sytuacją ówczesnych bojowników wolności, Judzi podziemnych", zmuszonych przez okoliczności do prowadzenia walki z ukrycia. Dopełnieniem tematu stal się - już bez uciekania się do kostiumu historycznego - wiersz Do matki Polki (powst. VII 1830) zawierający program edukacji spiskowca-patrioty i proroczą wizję jego przyszłości.

Moralne antynomie patriotycznego czynu Konrada Wallenroda stanowią najbardziej oryginalny odpowiednik problematyki bajronicznej w polskim romantyzmie przedlistopadowym. Mickiewicz przywołał postać bajronicznego bohatera, skłóconego ze światem nonkonformisty, lecz nadał mu - wyzyskując tematykę historyczną i zagadnienie walki narodowowyzwoleńczej Polaków - walor rodzimości.

„Wallenrodyzm" był pojęciem używanym często już przez współczesnych poety.

Recepcja. I) Życie polityczne i społeczne XIX w. Konrad Wallenrod dotarł do Warszawy w okresie obrad Sądu Sejmowego. Ówcześni patrioci odnajdywali w utworze wykładnik swej potuwy uczuciowej wobec caratu. Dla uczestników przedlistopadowej konspiracji Konrad