zola1

urzędnika sądowego i zabijającą na zawsze rozum kobiety skazanej przecież na ograniczoną ilość lat więzienia, z tym systemem amerykańskim a nic francuskim, systemem Auburn ⁴. Przyznaję, że moim marzeniem byłoby, aby książka moja wywołała zaciekawienie, skłaniające do przeczytania prac o szaleństwie więziennym ¹ 'aby doprowadziła do stwierdzenia liczby głupców, którzy tkwią dzisiaj w więzieniach w Clcrmont, w Montpellier, w Cadillac, w Doullcns, w Rennes, w Auberive, aby sprawiła, by w ostatniej instancji zbadano i osądzono te złudzenia o moralnej poprawie, którą przynieść może cisza, aby wreszcie moja książka odnalazła sztukę przemówienia do serc i do uczuć naszych prawodawców.

(Edmond dc Goncourt: La Filie Flisa.

Przedmowa. Paryż, 1877. Przełożyła

Danuta Knysz-Rudzka)

EMIL ZOLA

POWIEŚĆ EKSPER YMENTALNA

W moich studiach literackich często wspominałem o metodzie eksperymentalnej, zastosowanej do powieści i do dramatu. Powrót do natury i ewolucja naturalistyczna, którą wiek przynosi, sprawiają, żc wszystkie przejawy inteligencji ludzkiej stopniowo zmierzają w kierunku tej samej drogi naukowej. Ale koncepcja literatury' zdeterminowanej przez naukę wydawać się może zaskakująca, ponieważ nic jest jeszcze dostatecznie sprecyzowana i zrozumiana. Sądzę więc, że słusznym będzie, dokładnie określić, co należ>^r rozumieć przez powieść eksperymentalną.

Będę tu musiał dokonać jedynie pracy adaptacyjnej, ponieważ metoda eksperymentalna sformułowana została w sposób wyraźny i przejrzysty przez Claudc Bernarda ¹ w jego pracy VImroduciion a 1'etude de la mddecine experimcntale — Wstęp do badań medycyny eksperymentalnej. Ta książka, której autor jest dla mnie najwyższym autorytetem, stanowić będzie podstawę mych rozważań. Znajdę w niej pełne rozwinięcie mego tematu i ograniczę się właściwie tylko do cytatów, które będą mi potrzebne, a które staną się dla mnie argumentami nic do odrzucenia. Będzie to więc tylko kompilacja tekstów, gdyż, jak sądzę, we wszystkich sprawach wystarczy mi tylko odwołanie się do Claude Bernarda. Najczęściej wystarczy po prostu zamienić słowo „lekarz” na słowo „powieścio-pisarz”, by myśli nadać jasność i ścisłość prawdy naukowej.

• W oczach większości medycyna jest taką S3mą sztuką jak i powieść i to skłoniło mnie do wyboru Ulntroduction i do ograniczenia się tylko do tego tekstu. Przez całe swoje życie Claude Bernard walczył o to, by wprowadzić medycynę na drogę naukową. Jesteśmy świadkami gaworzenia nauki, która powoli wyzwala się z empiryzmu, aby, dzięki metodzie eksperymentalnej, ustalić się w prawdę. Claude Bernard pokazuje, że metoda ta, stosowana do badania surowców w chemii i fizyce, może być równie dobrze zastosowana do badania ciał żywych, w fizjologii i medycynie. Ja z kolei postaram się udowodnić, że jeśli metoda eksperymentalna prowadzi do poznania życia fizycznego, powinna również doprowadzić do poznania życia uczuciowego i intelektualnego. To tylko kwestia stopnia na tej samej drodze, która wiedzie od chemii do fizjologii, a później od fizjologii i antropologii do socjologii. Powieść eksperymentalna znajduje się na końcu.

Dla większej jasności wykładu powinienem streścić krótko Ulntroduction. Znajomość planu dzieła i tematu, które ono podejmuje pozwoli nam lepiej zrozumieć zastosowanie, jakie znajdę dla tych tekstów. [...].

Najogólniej mówiąc taki jest właśnie szkielet IUlntroduction pozbawiony sw^rego miąższu. Wydaje mi się, że to krótkie cxpose wystarczy, by wypełnić luki, które moje postępowanie, niestety', musi wytworzyć, gdyż operować będę tylko koniecznymi cytatami, by zdefiniować i skomentować powieść eksperymentalną. Powtarzam raz jeszcze, że książka ta staje się dla mnie terenem, na którym się opieram i który najbogatszy jest we wszelkie dow-ody i argumenty'. Tylko rodząca się medycyna eksperymentalna może

179

1

Raporty doktorów Lćlut i Baillargcr w Revue pfnitentiaire t. II, 1845. Przykłady szaleństwa więziennego w Stanach Zjednoczonych cytowane są przez Mauricc Błocka w Dictiomtaire de la poliligue.