0000013(2)

GENETYKA

się z genomem gospodarza. Normalne komórki każdego złożonego organizmu uznają nadrzędną wartość całego systemu i podporządkowują mu się całkowicie. Przejawem tego ..posłuszeństwa” jest specjalizacja we wskazanym kierunku, poddawanie się działaniu czynników kontrolujących podziały i zdolność do apoptozy. Ta ostatnia oznacza, że niepotrzebna komórka ulega samounicę. siwieniu. Apoptoza zachodzi intensywnie np. przy przeobrażeniach postaci larwalnych owadów, czy też płazów. Jest też normalnym zjawiskiem u człowieka (np. zluszczanie się i obumieranie komórek nabłonkowych skóry, jelita czy macicy).

Komórki nowotworów złośliwych mają natomiast kilka cech. które odróżniają je od komórek normalnych:

1.    Nadmierną, niekontrolowaną zdolność do proliferacji (namnażania). Można w uproszczeniu powiedzieć, że komórki takie stają się na swój sposób nieśmiertelne (chociaż sama immortali-zacja nie oznacza jeszcze raka - wystarczy przypomnieć sobie komórki rozrodcze);

2.    Tworzenie nienormalnych odmian komórek potomnych, które tracą typową specjalizację;

3.    Narastające zezłośliwienie takich odróżnicowanych odmian komórek, które przejawia się zdolnością do niszczenia sąsiednich, prawidłowych komórek albo do ich transformowania;

4.    Zdolność tworzenia przerzutów do tkanek i komórek położonych odlegle w stosunku do ogniska pierwotnego.

PROCES NOWOTWOROWY ROZWIJA SIĘ BARDZO DŁUGO

Najczęściej mało kto zdaje sobie sprawę, żc to co obserwuje się jako chorobę, w rzeczywistości jest jednym z ostatnich stadiów procesu trwającego najczęściej latami. Całość obejmuje kilka etapów. Pierwszym momentem jest najprawdopodobniej powstanie jednej (!) komórki, zmienionej przez czynnik rakotwórczy. Jest to etap inicjacji nowotworowej. Komórka taka może przez wiele lat zachowywać się w miarę normalnie, ale te które powstają w wyniku jej podziałów dziedziczą zdolność do intensyfikacji mitoz, połączoną z narastającą utratą zdolności do różnicowania. Na tym etapie bardzo trudnił wykryć nowotwór, mówimy więc o stanie utajonym procesu nowotworzenia (czasem może to trwać kilkadziesiąt lat). Pod koniec inicjacji morfologicznym przejawem zmian mogą już być tzw. stany przedrukowe, polegające m in. na hipcrplazji, czyli nadmiernym rozroście zmienionej tkanki. Następnym etapem jest promocja, charakteryzująca się wyraźnym nasileniem podziałów komórek. Te ostatnie cechuje też zwiększona ruchliwość, utrata połączeń międzykomórkowych i inwazyjność (atakowanie swoich sąsiadek). Wykrycie raka w tym stadium pozwala jeszcze na leczenie z dużą szansą na sukces. Stąd w wielu krajach rozwiniętych stosuje się szeroko rozumianą profilaktykę przeciwnowotworową (jej głów nym celem jest wczesne wykrywanie tego rodzaju zmian). Jeśli jednak choroba rozwija się bez przeszkód, to w kolejnym etapie, nazywanym progresją, wzrost komórek nowotworowych staje się autonomiczny (praktycznie niekontrolowany). Czasem dochodzi do tego proces unaczynienia tkanek nowotworowych — komórki tych ostatnich zaczynają wydzielać substancje angiogenne (stymulujące rozrost naczyń krwionośnych). Tak się bowiem składa, że bez odpowiedniego ukrwienia większość guzów nowotworowych osiąga minimalne wymiary i najczęściej ginie. Dercgulacja na etapie progresji prowadzi już do licznych mutacji punktowych i genom owych (aneuploidia). Rozwój nowotworu złośliwego kończy się etapem przerzutów (fachowo — mastaz. ale pojęcia tego nic wymaga się na egzaminach). Polega to na tym, że komórki nowotworowe odrywają się od ogniska pierwotnego i przechodzą do naczyń krwionośnych lub limfatycznych. W ten sposób mogą przemieszczać się w dowolne miejsca, zasiedlać je i tworzyć nowe skupiska komórek nowotworowych — przerzuty.

IKK

TRANSFORMACJA NOWOTWOROWA NAJCZĘŚCIEJ JEST SKUTKIEM ZMIAN W NIELICZNYCH GENACH

Najczęściej, choć nic zawsze, nowotwór powstaje, gdy czynnik zakłóci pracę genów kontrolujących podziały i różnicowanie się komórek. Uważa się. że szczególną rolę pełnią tutaj:

1.    Protoonkogeny — takie geny, które w przeciętnych warunkach stymulują wzrost i proliferację komórek. Przekształcenie protoonkogenu w onkogen przypomina sytuację, gdy ktoś położy cegłę na pedał gazu w swoim samochodzie;

2.    Antyonkogeny — takie, które normalnie hamują wzrost i proliferację komórek. Stąd wzięło się też określenie — geny supresory nowotworu (ang. rumor suppressors genes). Przekształcenie antyonkogenu w onkogen przypomina sytuację, gdy ktoś usunie klocki hamulcowe w swoim samochodzie (por. niżej).

SZLAKI POBUDZANIA WZROSTU

et) Diuk ----- • IMiIrat i. rrtcilr*---^-----ę		----**
IIWBB ^ NNflUlhl » \	mutacja w genie ras	bulko _ __ , pomimo hfjku k.i/y ' MlĆk.uiMW)i)b * ">*** \
	■ “
biafce c/>nn<k j l-odrul) komórek »w*r\p)]n ---

SZLAKI HAMOWANIA WZROSTU

Ryc. I16. Szlaki pobudzania i hamowania wzrostu oraz skutki mutacji»' trenach kontrolującyx h (opis w tekście).

Typowym przykładem protoonkogenu jest ludzki gen ras. Koduje on białko Ras. które w odpowiedzi na pozakomórkowy sygnał chemiczny (czynnik wzrostowy) uruchamia transkrypcję genów, kodujących białka wspomagające podziały komórkowe (por. górna część Ryc. 116). Jeśli zabraknie sygnału z zewnątrz (np. po zakończeniu wzrostu organizmu), komórka przestaje się dzielić ustalając swoją „pozycję histologiczną”. Czasem mutacja punktowa w genie ras może doprowadzić do powstania zmienionego białka Ras. które mimo braku sygnału zewnętrznego stale

189